Узбекистон Республикаси Олий ва Урта махсус тахлим Вазирлиги Карши Мухандислик-иктисодиет институти


Download 0.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/37
Sana15.06.2023
Hajmi0.62 Mb.
#1476646
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37
Bog'liq
2022-12-21-10-43-52 131849d7375dc68df5cd94ab7c4e1df5

валютно-кредитные отношения. 
 
 
 
A N N O T A T I O N 
The subject of “ Money , Credit and Banking ” is one jf the leading 
specialization subject in teaching. There are a lot of torics like, money, its 
meaning, functions, tne role jf monty in economy, money circulation, its 
containing parts, money sustem, money system of the Republik of Uzbekistan, 
inflation, its tyres, reasons, credit, its funktions, banking sustem and 
funktions, operations, money in foreign relations, credit and currency 
relations taught in it. 
 
 
 
 
 


www.qmii.uz/e-lib 

 
 
 
 
« Пул муомаласи,кредит ва молия» фанидан мавзуларнинг
таксимланиши 
 
Т 

р 
Мавзулар номи 
Ажратилган
Соат 
Шу жумладан
Маъруза амалий
1. Пул назарияси 
10 


2. Кредит назарияси 
12 


3. Молия ва молия тизими. 
20 
14 

4. Корхоналар молияси. 
10 


5. Банклар 
ва 
уларнинг 
операциялари. 
16 
12 

6. Инфляция 
10 


7. Кимматли когозлар бозори.Фонд 
биржаси. 
12 


8. Халкаро 
валюта-кредит 
муносабатлари. 
12 


9. Сугурталаш ва сугурта иши. 



 
Жами: 
108 
72 
36 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


www.qmii.uz/e-lib 

1-маъруза: Пул назарияси. 
Режа: 
 
1.1.Такрор ишлаб чикаришда пулнинг урни 
1.2.Пулнинг функциялари 
1.3.Пул -киймат улчови 
1.4.Тулов ва муомала воситаси сифатида пулнинг зарурлиги 
1.5.Пул жамгарма воситаси сифатида 
1.6.Пул тизимининг таркибий кисмлари. 
1.7.Биметаллизм. 
1.8.Монометаллизм. 
 
Адабиетлар: 34, 23, 40, 12, 2, 4. 
Таянч ибора. Товар, пул тизими, пул бирлиги, бахо масштаби, 
эмиссия, пул массаси, электрон пул, биметализм, монометолизм, кредит 
пул, чек. 
 
. Пул тугрисида умумий тушунчага эга булдик, пул бозори молия 
бозорининг ажралмас кисми эканлигини билиб олдик. иктисодий 
адабиетларда туьри ишловчи пул тизими даромад ва харажатлар айланма 
харакатига хаетли куч багишлайди деган ибора бор. Да хакикат туьри 
ишловчи пул тизими мамлакат ер шарининг каерида жойлашган
булишидан катpий назар, унинг бутун иктисодиётини узида намоен этади. 
Самарали ишловчи пул тизими жамиятнинг барча имкониятларидан тула 
фойдаланишга ёрдам беради. Ва аксинча, ёмон ишловчи пул тизими иш 
кучи, иш билан таoминлаш ва иктисодиётдаги нарх-наво даражасининг 
кескин узгариб туришига асосий сабаб булиб, миллий пул бирлигининг
харид кобилиятини заифлаштиради. Шундай экан пул тизими нима деган 
савол туьилади. Пул тизими - турли мамлакатда тарихан вужудга келган ва
одатда конун хужжатлари билан мустахкамлаб куйилган пул муомаласининг 
ташкилий шакллари хисобланади. Хозирги пул тизими XVI-XVII асрларда 
вужудга келган. Узбекистон Республикаси эса 1992 йилдан бошлаб узининг
мустакил миллий пул тизимига эга булди. Агар пул тизимини тавсифласак, 
унинг энг мухим таркибий кисмлари куйидагилардан иборат эканлиги
маoлум булади: 
1. Товарлар ва хизматлар нархларини ифадоловчи миллий пул бирлиги; 
2. Накд пул муомаласида конуний тулов воситаси вазифасини бажарувчи 
кредит ва коьоз пуллар, майда тангалар тизими. 
3. Пул эмиссияси тизими, конуний тарзда
мустахкаланган яoни муомалага пул чикаришнинг тартиби 
4. Пул муомаласи масалаларини тартибга солувчи муассасалар тизими 
5. Муомаладаги пул массасини тартибга солувчи давлат муассасаси. 


www.qmii.uz/e-lib 

1.2. Демак, пул тизими киска маoнода куйидаги асосий элементлардан 
иборат: 
1. Пул бирлиги. 
2. Бахо масштаби. 
3. Пул турлари. 
4. Эмиссия тизими. 
Энди буларнинг хар бирига кискача тушунча берамиз. 
Пул бирлиги - мамлакатдаги тулов воситаси бирлиги булиб, асосан 
товарлар кийматини улчаш ва муомала воситаси сифатида хизмат килади. 
Хар бир мамлакатнинг уз мустакил пул бирлиги булади, масалан, 
АКШда доллар, Буюк Британияда - фунт стерлинг, Германияда - марка, 
Японияда - иен ва бошкалар, Республикамизда сум пул бирлиги вазифасини 
бажаради. 
Халкаро валюта фондининг Ямайкада булиб утган сессиясида 1976 
йилдан бошлаб олтиннинг катpий белгиланган жахон бахоси бекор килинди, 
аммо миллий валюталарнинг олтин захираси билан биевосита боьликлиги 
сакланиб колади. 
Эмиссия тизими - бу муомалага банк билетлари, хазина билетлари,
коьоз пуллар ва кимматбахо коьозларни чикаришдир. Пул эмиссиясини 
давлатнинг Марказий (эмиссия) банклари амалга оширади. Кимматбахо
коьозларни давлат, банклар, акционер жамиятлар чикаради. Эмиссия 
чикарувчи идора ёки корхона эмитент деб аталади. 
1.3.Олтин монометаллизми биринчи марта XVIII асрнинг охирида
юртимизда жорий этилган эди (1816 й). 
Пул тузимлари хакида гапирар эканмиз. Томас Грехэм (XVI асрда 
яшаган ангиялик банкир) конуни хакида фикр юритиш фойдадан холи 
булмайди. Бу конуннинг мохияти шундаки саноат эндигина пайдо булиб 
ривожлана бошлаган даврданок пул "ёмон" ва "яхши" пулларга булинган. Бу 
конунга мувофик "ёмон" пуллар "яхши" пулларни четга суриб чикаради. 
Демак инфляция натижасида муомалага кушимча пулларнинг чикарилиши 
"яхши" пулларнинг пинхоний (хуфия) иктисодиётга утиб кетишига, банк 
сейфларига яшириб куйилишига, фукароларнинг кулида тупланиб колишига 
сабаб булади. Т. Грехэм конуни бугунги кунда хам уз ахамиятини йукотгани 
йук. Айникса, миллий мустакилликка эришган давлатларда муомалага 
кушимча пулларнинг чикарилиши "яхши" ва "ёмон" пулларни пайдо 
булишига сабаб булади. Энди кредит ва когоз пуллар тизимининг
тахлилига утамиз.
1929-1933 йиллардаги жахон иктисодий танглиги пул тизимларининг 
янги тури -кредит ва коьоз пуллар тизимининг шаклланишига асос булди. 
Бу тизимнинг таркибий элементлари куйидагилардан иборат: 
1. Кредит пулларнинг устивор мавкеи; 
2. Олтиннинг муомаладан чикиб кетиши, банклар карзининг олтин билан 
улчанишини бекор килиниши; 


www.qmii.uz/e-lib 

3. Давлат томонидан тадбиркорлик сохасини кенг кредитлаш максадида 
пул эмиссиясини купайтирилиши; 
4. Накд пулсиз хисоб-китоб ишларининг сезиларли даражада кенгайиши; 
5. Пул муомаласини давлат тамонидан тартибланиши ва белгиланиши. 
Маoлумки, муомала жараёнидан ташкарида коьоз пуллар хеч кандай 
кимматга эга булмаган коьоз булиб колади. Пул босиш дастгохларидан 
чикаётган банкнотлар хали пул эмас. Улар муомалага чикарилганидан 
кейингина том маoнодаги пулга айланади. 
У ёки бу мамлакатда ишчи кучлари ривожлангани сайин муомаладаги
коьоз пуллар урни камайиб, уларнинг урнини кредит пуллар эгаллай 
бошлайди. 
Кредит пулларнинг уч асосий тури бор: вексел, банкнот ва чек. 
Вексел туьрисида аввалги маoрузаларимизда тавсиф берган эдик. 
Векселлар накд пул иштирокисиз узаро хисоб-китоблар йули билан 
копланади деган эдик. 
Унга кушимча тарзда айтиш мумкинки вексел муомаласининг хам уз 
чегараси бор. 
1-дан, у товар айланмасининг факат бир кисмини, асосан улгуржи савдони 
камраб олади; 
2-дан, узаро хисоб-китоблар уртасидаги фарк барибир накд пул 
туланишни талаб килади; 
3-дан, векселлар чекланган сохаларда айланади; 
4-дан, векселлар айланиши унинг муддати билан чеклаб куйилади. 
Шу сабабли муомала чегараси банкнотлар ёрдамида бартараф этилади. 
Банкнотлар банк билетлари, Марказий эмиссия банклари томонидан 
чикариладиган пул белгилари (асосан коьоз пуллар) булиб, улар товарлар 
массаси ва давлатнинг олтин захираси билан таoминланган булади. 
Узбекистон Республикасида 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500 сум кийматида 
муомалага чикарилади. Аслида банкнотлар коьоз пуллардан фарк килади.
коьоз пуллар муомалага давлат хазинасидан чикарилса, банкнотлар 
тижорат банклари томонидан чикарилади, коьоз пуллар хеч нарса билан 
таoминланмаган булади. Хозирги вактда банкнотлар билан коьоз пуллар 
уртасидаги фарклар деярли йуколган. 
1.4. Бозор иктисодиёти ривожланган мамлакатлардаги хисоб-китоб 
ишларида чеклар куп таркалган кредит пуллари хисобланади. Чек - махсус 
пул хужжати булиб, чекни имзолаган юридик ёки жисмоний шахснинг жорий
хисобидан муайян суммани бериш ёки бошка хисобга утказиш хакида
банкка берилган ёзма фармойишдир. Яoни, чек - мижознинг (банкдаги счет 
эгасининг) банкка унда курсатилган маблаьни накд пулда берилиши ёки 
бошка бир курсатилган счетга утказилиши туьрисидаги буйруьидир. 
Чек турлари: 
• муайян бир шахс номига ёзиб бериладиган чеклар; 
• лимитланган ва лимитланмаган чеклар; 
• кафолатланган ва кафолатланмаган чеклар. 


www.qmii.uz/e-lib 

Чеклар билан хак тулаш айникса мамлакатимизнинг ички тулов 
айланмасида куп ривожланган, Бирок, улардан экспорт ва импорт, чет эл 
саёхлиги буйича хисоб-китоблар хамда носавда туловлари чоьида ташки 
тулов айланмасида хам фойдаланилади. 
Гарб иктисодчилари келажакда банкнот ва чеклар бутунлай йуколиб 
кетади хамда улар урнини электрон пуллар, банклараро трансакциялар 
эгаллайди деб айтишмокда. Бу гапда жон бор. Бундай холатда пул йуколиб 
кетмайди, лекин у "куринмас" ва "чаккон" булиб колади. 
Узбекистон бу сохада катта ютукларга эришмокда. Республикамизда 
барча тижорат банклари электрон туловлар тизимига кушилган. 
Олтин монета стандарти куйидаги бешта иктисодий холатнинг намоён 
булишини англатади: 
1. Олтин тангалар мумомалада эккин харакатда булади. 
2. Олтин зиммасига пулнинг барча вазифалари куйилади. 
3. Олтин тангалар эркин зарб этилади. 
4. Кийматнинг барча белгилари олтинга бемалол алмаштирилади. 
5. Юридик ва жисмоний шахслар хамда давлатлар уртасида чекланмаган 
микдорда харакат кила олади. 
Олтинни демонетизация килиш деганда уни пулнинг барча 
вазифаларини бажаришдан махрум этиш тушунилади. 1976 йил 1 январдан
бошлаб Халкаро Валюта фонди тамонидан (ХВФ - 1944 йилда ташкил 
топган, унга 180 дан ортик мамлакатлар аoзо) олтиннинг катpий 
белгиланган жахон бахосининг бекор килди. Унинг камчиликлари, 
биринчидан, валютанинг хавф-хатарини кучайтирди; иккинчидан, халкаро 
кредитларни тулаш анча кийинлашмай колди; учинчидан, давлатлар 
бирин-кетин туловга нокобиллигини эoлон кила бошладилар. 
Республикамиз пул тизимининг асосий усуллари куйидагилардан иборат. 
1. Пул бирлиги - сум. 
2. Сумнинг номинал киймати 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500 сумлик 
купюралардан иборат. 
3. Бахо масштаби - 1 сум 100 тийиндан иборат. 
4. Муомаладаги пул турлари- коьоз пуллар ва металл тангалар. 
5. Эмиссия тизими. Муомаладаги пул икки даражали банк тизими 
шароитида чикарилади. Факатгина Марказий банк эмиссия килиш хукукига 
эга. 
Марказий банк чикарилган пулни тижорат банкларига кредитга бериш 
йули билан муомалага чикаради. 
6. Муомаладаги пул массасини тартибига солувчи давлат муассасига 
булиб расмий равишда Марказий банк хисобланади. 
 
Пулнинг пайдо булиши тарихан юз бериши зарур булган жараёндир. 
Оддий товар ишлаб чикариш билан айрибошлаш муносабатларининг 
ривожланиши, ижтимоий мехнат таксимоти ва унинг кенгайиши унга асос 


www.qmii.uz/e-lib 

булди. Пул товарлар айрибошлашнинг умумий эквивалиенти булиши билан 
барча товар оламининг узига хос товари сифатида хизмат килиб келмокда. 
Пул икти- содиетнинг мухим куролига айланди. Хозирги иктисодий хаетни 
пулсиз тасаввур этиб булмай. Пул пайдо булиши билан жамиятда пулга доир 
иктисодий муносабатлар келиб чикади ва кенгайиб боради. Пул муомаласини 
уюштириш, пулларни айрибошлаш, уларни саклаш, таксимлаш, буш турган 
пулни карзга бериш, яoни уни сотиш, пул воситасида жамьармани ташкил 
этиш, давлат бюджетини шакллантириш малияни ташкил этиш каби 
иктисодий алокалар юзага келади. Айникса бозор иктисодиёти пул билан 
тирик, пул булмаган ёки ривожланмаган жойда бозор иктисодиёти йук, 
булиши хам мумкин эмас. Бозор иктисодиёти товарлар ва товарлашган 
хизматларни ишлаб чикаришдан бошлаб, то истеoмолчига етгунча кадар 
харакатидан иборатки, бу харакат пул воситасида амалга ошади. Ишлаб 
чикариш ресурслари бозорда пулга харид килинади, ишлаб чикариш 
жараёнида ресурслардан товарлар яра- тилади ва улар пулга айрибошланиб 
истеoмолга утади, демак ишлаб чика- ришнинг такрорланишига хизмат 
килади, иктисодий усишга кумакла шади.
Юкорида пул махсус товар дедик. Маoлумки, хар бир товарга хос икки 
хусусият булади, яoни истеoмол киймат ва киймат. Хар кандай товар, одатда, 
кишиларнинг бирон-бир эхтиёжини кондиради. Пул хам товар экан унинг 
хам истеoмол киймати ва киймати мавжуд. Пулнинг истеoмол киймати 
кийматбахо 
такинчоклар, 
тиш 
копламалари 
тайерлаш, 
саноатда 
фойдаланишда намоен булса, унинг киймати хар кандай товарга 
айрибошланиш кобилятидир. Маoлумки тоарни истеoмол кийматини аник 
мехнат яратади. Мисол: стол ва стулда дурадгорнинг газламада тукувчининг 
кийим-кечакда тикувчининг ва бошкалар. У сотиш учун бозорга чикрилган 
такдирдагина кийматига эга булади. Пулнинг истеомол кийматини хам аник 
мехнат яратади, танга пулларни хам, когоз пулларни хам зарб хона 
ходимлари аник мехнатлари натижасида яратадилар. Пул хам качонки 
бозорга умумий эквивалиент сифатида чикарилар экан айрибошлаш 
жараёнида унинг киймати намоен булади. Демак, хар кандай тварнинг 
истеoмол кийматини аник мехнат чратса, унинг кийматини ижтимоий 
мехнат, буюмлашган (абстракт) мехнат яратади. Пулнинг иктисодиётдаги 
ахамиятини у бажарадиган вазифалар белгилаб беради. 
1.2. Пул назариячилари айрим окимлари пулнинг бешта вазифаси 
борлигини курсаса, бошка олимлар унинг факат уч вазифаси бор деб 
хисоблашади: 

Download 0.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling