Uzbekiston respublikasi oliy va urta maxsus ta`lim vazirligi

1 1 —> 1 2tn
SN₂ - SN₂ - S N₂ S N₂ 2 - 2 - S N₂
Izomerlanish jarayoni tugachach, sul`fat kislotani ammiak bilan neytrallanadi. Laktam moyi va sul`fatli aralashma ajratiladi. Oksimirlash va neytrallash natijasida 25-43% (NN₄) va 0,1-0,5% organik moddalar eritmasi olinadi. Bu eritmalar esa ishlab chikarish chikindisi x,isoblanadi. Uni buglatish va kristallantirish orkali ammoniy sul`fat olinadi. Toza kristall xolatidagi maxsulot (organik moddalar kushilmalari rangisiz) tuyinmagan xolda sekin kristallantirish orkali olinadi. 34% li bunday eritmadan 1 t (N1-14r2504 olish uchun: 2,3-2,5 MDj bug, 24-30 kvt/soat elektroenergiya va 56 m<sup>3</sup> suv sarflanadi.
2.6. Suyuq azotli o`g`itlar
Suyuq azotli o`g`itlar sifatida suyultirilgan ammiak, ammiakli suv va ammoniy nitrat, ammoniy karbonat va boshka komionentlarning suyuq yoki ammiakli suvdagi eritmalari kurinishdagi suyuq amminlar (ammiakatlarr ishlatiladi. Shuningdek, ammiaksiz azot tutgan suvli eritmali moddalar — ammoniy nitrat, karbamid va boshkalar xam ishlatiladi. Suyuq o`g`itlar olishda ularning kristallanish (muzlash) xaroratlarining past bo`lishini, amminlar uchun esa — undagi azotning kontsentratsiyasi yukori bo`lganda eritma ustidagi ammiak buglarining bosimi kam bo`lishini ta`minlanishi zarurdir. Suyuq azotli o`g`itlar usimliklarga xuddi k.attik. o`g`itlardagi kabi uzlashsada, ularni ishlab chikarish soddaligi va arzonligi bilan kattik. o`g`itlardan ustun turadi. Suyuq azotli o`g`itlarni ishlatish ularni yuklash, tushirish va tuirokka solish ishlarini tula mexanizaqiyalash imkonini beradi, bu esa ozuka moddalarni kam darajada yukotilishiga olib keladi. Ularni tuirokka solishda kattik o`g`itlarga nisbatan mexnat 2-3 marta kam sarflanadi. Shu bilan birgalikda suyuq. o`g`itlar tuirokda bir tekisda taksimlanadi. Uchadigan ammiak tutmagan ayrim suyuq. o`g`itlar bilan usimliklarni oziklantirish uchun ularni samolyotda seiilishi yoki traktor mexanizmlari bilan iurkalishi mumkin.
Suyuq ammiak va ammiakli suvning to`g`ridan-to`g`ri suyuq azotli o`g`it sifatida ishlatilishi azotli ishlab chikarish korxonalarini «kiskartirilgan» sxema buyicha — ammiakni nitrat kislota va ammoniy nitratga yoki karbamidga aylantirish qexlarisiz tezkorlik bilan kurish imkoniyatini yaratadi. Bunda energetik, transiort va ombor xujaligi, yordamchi xizmatlar va uy-joy buyicha kurilish ishlarining xajmi kiskaradi.
Ishlatish xarajatlari xam anchagina kamayadi, xususan, o`g`it arzoilashadi, chunki ammiakda azot birligining tannarxi eng arzon kattik, o`g`it — ammiakli selitraga nisbatan taxminan 35% ga kamdir. Bundan tashkari, suyuq o`g`itlarda kattik, o`g`itlardagi yopishkoklik, segretsiya va boshk.alar kabi yomon xususiyalar bo`lmaydi.
Yutuklari bilan bir qatorda, suyuq o`g`itlarni ishlab chikarish va ishlatishda ma`lum kdyinchilik va kamchiliklar mavjuddir. Suyuq o`g`itlar — tuzlarning suvli eritmalaridir, ularning yukori kontsentratsiyali eritmalari past xaroratda tuzlar tuyinishi, kristallanishi mumkin. Nisbatan past kontsentratsiyali eritmalarni ishlatish esa kui mikdordagi erituvchi — suvni tashish lozimligiga olib keladi. Suyuq. o`g`itlarni saklash uchun katta xajmdagi rezervuarlar talab etiladi, chunki ular nisbatan kiska vakt mobaynida ishlab chikariladi va ishlatiladi. Suyuq o`g`itlarning ishlatilishi iste`molchi yakinidagi xududlarda taksimlash markazlarini, tuprokka o`g`it solish maxsus jixozlarini, shuningdek (temir yo`l va atomobil) tsisternalar iarkini tashkil etish uchun kapital mablaglar talab etadi; o`g`it sifatida suvsiz ammiak ishlatilishida yukori bosimga muljallangan maxsus jixozlar talab etiladi.
Ayrim suyuq o`g`itlarning muxim kamchiligi ularning korroziyalash ta`sirining mavjudligidir. Bunday xususiyatli o`g`itlarga k.ora metallarga ta`siri buyicha yukori korroziyalovchi xossaga ega bo`lgan ammoniy nitrat ammiakatlarining eritmalari kiradi. Ammoniy nitrat va kal`tsiy nitrat ammiakatlari aralashmasining eritmasi nisbatan kam agressivdir. Korroziya o`g`itlarni ishlab chikarishda, saklashda, tashishda va tuirokka solishda kiyinchiliklar tugdiradi, chunki bo`lar kimmatbaxo materiallar (changlamaydigan iulatlar, alyuminiy va boshk.alarr ishlatilishi bilan bog`liqdir.
Suvli ammiakatlar va ayniksa suvsiz ammiak — azot yukotilishini oldini olish maksadida tuirokqa 12-15 sm chukurlikda solishni talab etadi. Ammiakatlar turidagi suyuq o`g`itlarni tuirok ustiga solish ga yo`l kuyib bo`lmaydi, chunki bunda ammiakning kui kismi yukotiladi. Bundan tashkari, usimliklarning barglari va tanasi ammiak va ammiakatlar ta`sirida kuyishi mumkin. Shuning uchun suyuq o`g`itlarni solishda maxsus mashinalar ishlatiladi. Ularning rezervuarlari yukori bosimda ishlay oiishi lozim va bosimni nazorat kiladigan va suyuqlikni ta`minlaydigan kurilmalar bilan jixozlangan bo`ladi.
2.6.1. Suyuq azotli o`g`itlarning fizik-kimyoviy xossalari
Suyuq, ammiak tarkibida 52,3% N bo`ladi va chet ellarda, ayniksa AQSh da keng k.ullaniladigan eng kintsentrlangan azotli o`g`it xisoblanadi. Atmosfera bosimida ammiak —33,3°S xaroratda qaynaydi va —77,7°S da muzlaydi. Suyuq. ammiak ustidagi bug bosimi:
Xarorat, "S -30 -10 0 10 20 30 <sup>1</sup> 40 Bosim, MPa 0,119 0,289 0,427 0,612 0,853 1,161 1,546
Suyuq, ammiak germetik rezervuarlarda bosim ostida yoki izotermik idishlarda saklanadi va 2 MPa gacha bosimga bardoshli nulat qisternalarda tashiladi, shuningdek ammiak uzatish kuvurlari orkali etkazib beriladi. Belgilangan Davlat standartlariga binoan, suyuq ammiak uch xil markada: A — ishlab chikarish extiyoji uchun; A- eksport kilish uchun va ammiak kuvurlari ork.ali etkazib berish uchun; B-o`g`itga kayta nshlash uchun va kishlok xujaligida azotli o`g`it sifatida foydalanish uchun ishlab chik.ariladi. Uning tarkibida markasiga muvofik ravishda: 99,96, 99,6 va 99,6% dan kam bo`lmagan N11;}; 0,04, 0,2-0,4 va 0,2-0,4% dan kui bo`lmagan suv (buglatilishidan keyingi koldikr. 2,2 va 8 mg/l moy, 1,1 va 2 mg/l temir bo`lishi kerak.
Ammiak suvda juda yaxshi eriydi: 0°S xarorat va N143 ning iarqial bosimi atmosfera bosimiga teng bo`lganda 1 xajm suvda 1176 xajm (n.sh. dar, 20°S da esa — 702 xajm ammiak eriydi. Atmosfera bosimida ammiakli suvdagi ammiakning mikdori O<sup>O</sup>S xaroratda 46,7% ga, 5 0 "S da esa 18,6% ga teng. Ammiakning suvda eruvchanligi, uning eritmasi ustidagi bosim va xarorat bilan bog`liqligi 2.25 — rasmda tasvirlangan.