Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

60-rasm. Bir necha ansambllar 
turkumidan shakllangan me’moriy 
kompleks. Samarqanddagi Shohi-
Zinda me’moriy majmuasi: a - 
yopiq "maydon" ansambli; 
б - 
"qo'sh";
в - "juft" ansambllar guruhi. 

---

121 
bog‘lanishlar mavjudligini sezamiz. Bunday o‘zaro uyg‘unlashgan me’moriy 
muhit kompozitsiyasini tashkil etish - bu me’moriy ansambl yaratish san’atining 
amaldagi ko‘rinishlaridandir. O‘rta Osiyoda ansambllar yaratish san’ati ilk o‘rta 
asrlardayoq shakllana boshlangan.
Ilk o‘rta asrlar (milodiy V-VIII asrlar) shaharsozligiga xos ansambl tuzish 
san’atini ko‘hna Panjikent xarobalarida uchratamiz.
Shaharchaning markaziy qismida arxeologlar bir-biriga parallel o‘qda 
yondosh holda joylashtirilgan ikki ibodatxonani topishgan (61-rasm). Bu imoratlar 
bir tarafga qaratilgan tarzlari (fasadi) tufayli parallel o‘qlar vositasida bir-biriga 
uyg‘unlashib, shahar imoratlari orasida yaqqol ajralib ansambl tashkil qilgan. 
Imoratlarni bo‘ylama parallel o‘qlar bo‘ylab yondosh joylashtirish asosida 
uyg‘unlashtirish usulining ushbu ko‘rinishi O‘rta Osiyoning keyingi davr 
shaharsozligida ham keng qo‘llanilgan. Jumladan, Qirg‘izistonning O‘sh 
viloyatidagi O‘zgan, Tojikistondagi Sayot maqbaralari, shuningdek 
Samarqanddagi Shohi Zinda kompleksiga kiruvchi o‘rtalik maqbaralarning 
joylashuvi bunga misol bo‘la oladi. Ansambl tuzishning bu turiga M.Q.Ahmedov 
"juft" usuli deb nom bergan. Bu uslubda yonma-yon parallel qurilgan ikki va 
61-rasm. "Juft" usulida shakllangan me’moriy ansambl.
Qadimgi Panjikent shaharchasidagi imoratlar (V-VIII aa.).

---

122 
undan ko‘p jamoat binolari bosh tarzi bilan ko‘cha yoki maydonning bir 
tomonidan joylashtirilgan.
Ko‘cha yoki maydonning ikki tomonida bosh tarzi bilan bir-biriga qarama-
qarshi holda, bir umumiy o‘qda joylashtirilgan jamoat binolarining turkumi ham 
o‘ziga xos me’moriy uyg‘unlashgan yaxlit kompozitsiyani vujudga keltirgan. 
Me’moriy ansamblning bu turi “qo‘sh” usuli deb nom olgan. M.Q.Ahmedov 
ushbu usuldagi ansamblning "ilk namunasi Amir Temur davrida Samarqandda 
Bibi- xonim masjidi va madrasalarining o‘zaro joylashuvida namoyon bo‘lgan" 
deb yozadi. Ulug‘bek davrida esa Samarqand Registonida qurilgan va uning nomi 
bilan nomlangan madrasa va xonaqoh, G‘ijduvondagi Xo‘ja Abdul Xoliq hazirasi 
va uning qarshisida qurilgan madrasadan iborat turkumlar ham mazkur usulda 
qurilgan. Buxoro shaharsozligida "qo‘sh" usulidagi ansambl Ulug‘bek hamda 
Abdula- zizxon madrasalari, Qo‘sh madrasa (Abdullaxon va Modari Xon 
madrasalari) va Poyi Minor (Masjidi Kalon va Miri Arab madrasasi) misollarida 
ko‘rinsa, Xivadagi Allaqulixon va Qutlug‘ Murod Inoq madrasalari misolidagi 
ansamblda namoyon bo‘ladi. Umuman olganda O‘rta Osiyoda "qo‘sh" usulidagi 
ansambl tuzish san’ati juda keng tarqalgan (62-rasm).
Bu usulning keyingi rivoji maxsus maydonning uch yoki to‘rttala tomonidan 
binolar rostlab "maydon" tipidagi ansambl tuzish san’atini keltirib chiqargan. 
Binobarin Samarqanddagi Muhammad Sulton madrasasi va uning ro‘parasida 
joylashgan xonaqoh dastlab "qo‘sh" usulida tashkil etilgan bo‘lsa, 1404 yilda 
Amir Temur shu maydonning janubiy tomonidan suyukli nabirasi Muhammad 
Sulton vafoti munosabati bilan maqbara qurishni buyuradi va natijada uch 
tomonidan imorat solingan maydon paydo bo‘ladi. Keyinchalik Ulug‘bek maqbara 
yoniga ziyoratxona, maydon burchaklariga va old tomoniga peshtoq sodirib, 
maydonni o‘rab oladi va hovliga aylantiradi. Samarqanddagi Registon ansambli 
ham "maydon" uslubida tashkil etilgan. Shuningdek, bu turkumga Shohi Zinda 
kompleksining eng yuqori qismidagi uch maqbara, Buxorodagi Labi hovuz 
ansambllarini ham kiritish mumkin (63-rasm). 

---

123 
XVI-XIX asrlarda shahar mahallalari va qishloq markazlarida, aholi yashash 
joylari oraliqlarida hamda chekkalarida, karvon to‘xtaydigan joylarda, muqaddas 
tabiat o‘choqlari (biror bir buloq, daraxt, tosh, soy singari) va avliyo-anbiyolar 
sajdagohi yoki qarorgohlari qoshida paydo bo‘lgan ansambllar ham alohida 
e’tiborga loyiqdir. Ularning asosiy elementlari hovuz, masjid, hujra va bir qator 
boshqa xonalar yoki inshootlardan iborat.
Mahalla ansambllarini Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shahrisabz, Qo‘qon, 
G‘ijduvon va yana bir qator boshqa shaharlar markazlarida ko‘rish mumkin. 
Shahar va qishloq tashqarisidagi ansambllar sirasiga esa Samarqand viloyatidagi 
Xoja Ahror, Xoja Ismoil Buxoriy, Mahdumi A’zam, Qashqadaryo viloyatidagi 
Xusam Ota, Kasbi qishlog‘idagi ansambl, Buxoro viloyati hududidagi Qiz Bibi, 
Xoja Ubon va Qosim Shayx singari ko‘pgina ansambllarni kiritish mumkin.