Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

lari, devoriy rang tasvir, toshtaroshlik, muqarnas va kundal bezaklarga 
bo‘lish mumkin.
Bu naqshlar me’morchilikda ko‘p qo‘llanilgani uchun O‘rta Osiyoda 
qadimdan bizgacha saqlanib qolgan va amaliyotda keng tarqalgan. Miloddan 
avvalgi III asrdan milodiy III asrgacha yaratilgan ko‘pgina yirik inshootlar ham 
me’moriy naqshlar bilan bezatilganligi ma’lum. Biroq, bu naqshlar asosan devorga 
85-rasm. Devoriy mahobatli bezaklar: a - Afrosiyobdagi Somoniylar 
saroyining devoriy bezaklari (D.Nozilov rekonstruktsiyasi); b - Bolaliktepa 
saroyidagi devoriy bezaklar (V-VIII aa.), L.Albaum chizmasi
 
a 
b 

---

178 
ishlangan rangtasvirli suratlardan iborat bo‘lgan. Masalan, Qadimgi Xorazmdagi 
Tuproqqal’a saroyining zallari mahobatli devoriy naqshlar bilan bezatilgan. 
Kushonlar davri (I-IV asrlar) saroylari esa asosan devoriy haykallar bilan 
bezalgan. VI-VIII asrlarga oid Qadimgi Panjikent, Bolaliktepa, Varaxsha 
shahristonida, Afrosiyob, Ajinatepalarda topilgan rangli devoriy tasvirlar ham 
me’moriy bezak asarlari hisoblanadi. Ularning barchasi me’moriy ichki hashamlar 
sanalib saroy xonalari va zallari, koshonalar, turarjoy binolari va butparastlarning 
ibodatxonalari tarkibida bo‘lgan (85-rasm).
Arab istilosi oqibatida O‘rta Osiyoga kirib kelgan islom dini (VII asr) devoriy 
suratlarda jonli mavjudotni tasvirlashni man qiladi.
Biroq, go‘zallikka intilish jamiyat taraqqiyotining o‘ziga xos ma’naviy 
xususiyatlaridan birib bo‘lib, tasvir san’atini ta’qiqlash ushbu san’atda yangi 
yo‘llarni ishlashga olib keldi. Xuddi shu boisdan ham musulmon me’moriyatida 
yoxud Markaziy Osiyoda ham islom ta’qiq etgan mavzuli muhtasham devoriy 
tasvirlar o‘rnini bezakli (ornamental) girih va islimiy naqshlar egallay boshladi. 
Ayni paytda, islom bu yo‘nalishni ham o‘z manfaatlariga moslashtirib oladi. 
Me’moriy bezaklarda handasaviy girih va islimiy naqshlar bilan birga Qur’on 
oyatlari va hadislar arabcha suls va naxs yozuvlaridagi munaqqash naqshlarga 
aylana boradi. Mohir koshin-koriy naqqoshlar hattotlik san’atining nodir 
namunalarini me’moriy obidalar devorlariga ko‘chira boshlaydilar. Shunday qilib, 
me’moriy naqshinkorlikda mavzuli mahobatli devoriy rang tasvir san’ati o‘rniga 
devoriy ornamental va xushxat (yozuviy) yo‘nalish vujudga keladi.
Ma’lumki, islom dinida dastlab tasvir va haykallarga qarshilik bo‘lmagan. 
Shuning uchun ham Qur’onda tirik mavjudotlarni tasvirlash yoki haykallarni 
ishlash man etilmagan. Bundan foydalangan ayrim xalifalar IX-X asrlarda o‘z 
saroylarini jozibador rangli devoriy tasvir va haykallar bilan bezaganlar. Biroq, 
keyinroq, X asr oxirlari - XII asrga kelib, islomda hadislar va shariat to‘la kuchga 
kirgan davrlarda, islom dini har qanday jonzod va haykallarning sig‘inishga moyil 
tarzda va aniq tasvirlanishiga qarshi bo‘lgan.

---

179 
Chunki bu jixatni islom qarshi turgan butparaslikka ochilgan keng yo‘l deb 
tushunilgan. Keyinchalik bu aqida hadislarda shakllantirilib, umuman tirik 
mavjudotlarni tasvirlashni mutlaqo man etishgacha olib borilgan va bunday 
tasvirlarda Alloh taoloning yaratuvchanligiga taqlid qilish yotadi, shuning uchun 
ham ularni chizish gunoh deb tushuntirilgan. Biroq, bu aqidalarga turli 
mazhablarda va turli davrlarda turlicha tushuntirishlar va urg‘u berib kelingan. 
Masalan, Fitomidlar davrida Misrda (X asr) tasviriy san’at bobidagi islom 
aqidalariga rioya qilish to‘liq shakllanmagan edi. Bu davrda hatto Qohirada xalifa 
va shoirlarning suvratlarini namoyish etuvchi alohida zallar ham bo‘lgan. Ammo 
ochiq ishqiy munosabatlar va behayoliklarga xos tasvirlar o‘sha davrlarda ham 
qattiq qoralangan.
Bu masalada Islom huquqshunoslarining u yoki bu mavzudagi tasvir va 
haykallarga ruxsat berish yoki ta’qiqlashda asosiy e’tiborni nimalarga qaratganini 
to‘g‘ri anglash biz uchun juda ham muhimdir. Chunki turli islom mazhablarining 
tasviriy san’atga bo‘lgan dunyoqarashidagi asosiy farqlar ham xuddi shu masalaga 
kelib taqaladi. Fikrimizcha, ular tasviriy san’atda nimani man qilish yoki 
qilmaslikni quyidagi ikki xil asosiy omil bo‘yicha belgilaganlar.
Birinchisi, ishlangan tasvirning sig‘inish, ya’ni butparastlikka moyil va qulay 
tarzda (masalan, aniq haykal shaklida) yaratilganligi; ikkinchisi, tasvirning kishida 
ichki, ya’ni ma’naviy, ayniqsa, hirsiy hissiyotlarni uyg‘otishga moyilligi (bu 
musulmon uchun o‘ta noqulay bo‘lib, uning tahorat tartibini ixtiyorsiz buzib 
yubormoqqa moyildir). Albatta, har ikkala holda ham tasvirning qay darajada 
yaqqol yoki mavhum ishlanganligi ham muhim ahamiyatda bo‘lgan. Ushbu asosiy 
omillar va ular bilan bog‘liq bo‘lgan fikrlardan kelib chiqib, shariat tasvirda 
musulmonlarga nimalarni man etish yoki man etmaslik masalasini hal etgan.
XVI asrga kelib Markaziy Osiyoda tirik jonzodlar aks ettirilgan rang 
tasvirlarning har qanday turi, hatto saroy ziynatlarida ham ta’qiq ostiga olinadi. 
Uning qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan yagona sohasi kitob miniaturasi bo‘lib qoladi. 
Bunga sabab, Markaziy Osiyo va O‘rta Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida katta 

---

180 
rol o‘ynagan badiiy adabiyotni, she’riyatni, poeziya, shuningdek, tarixiy voqealar 
yilnomalarini quruq qog‘oz sahifalaridagina emas, balki boy rangli badiiy tasviriy 
lavhalar yordamida ham ifodalashga intilishdir. Xullas, she’riyat, poeziya va 
tarixiy asarlarda tirik mavjudotlar va hayotiy lavhalar nafis, mo‘jaz tasvirlar 
yordamida ifodalash davom etadi. Ammo bunday rangli tasvirlarni diniy asarlar 
sahifalari va me’moriy imoratlarda ishlash qat’iyan man etilgan edi.
Oqibatda yuqorida ta’kidlaganimizdek, me’moriyatda devoriy tasvirli 
monumental naqshlar o‘rnini ornamental bezaklar: girih, islimiy va yozuviy 
(xushxat yoki epigrafik) naqshlar egallab boshlaydi va ular asosiy naqshlar turiga 
aylanadi. "Agar yahudiylar ibodatxonalarining ichki bezaklarida ilohiylikka 
qaratilgan voqeaviy tasvirlar, haykallar yaqqol ko‘rinsa, xristianlar cherkovlarida 
moy-bo‘yoqli tasvir, manzara, haykal-taroshlik ko‘zga tashlanadi. Bundan 
ko‘rinadiki, yahudiylik va xristianlik tafakkuri tarixiylikka asoslanadi. Ularda 
muqaddas ilohiy rivoyatlar turli tasvirlar orqali muqaddaslashtirilgan, ular 
rivoyatga hamdard, uni o‘ziga singdiradi... Islom esa buning aksi: musulmon kishi 
rivoyatga ishonmaydi, unga sig‘inmaydi, u mutloq Allohga sig‘inadi, uning 
hukmlariga itoat etadi. Shu bois Allohning uyi - masjidlarda muqaddas so‘zlarga, 
Alloh ismi va sifatlarini ramziy ifodalovchi naqsh va yozuvlarga alohida urg‘u 
beriladi", deb yozadi professor E.Umarov o‘zining "Estetika" nomli kitobida.
Uning fikricha, naqsh va yozuvlar binoning shunchaki bezagi emas, balki 
ular inson qalbiga Alloh go‘zalligini singdiruvchi va islom mohiyatini yorqin 
ifodalovchi tilsimdir. Naqsh haqqoniyatni qo‘l bilan ushlab ko‘rish uchun emas, 
balki go‘zallikni dildan his qilish, uning mohiyatiga kirib borish timsolidir. Va 
nihoyat naqsh – xotirjamlik, ruhiy osoyishtalik, umri uzoqlik-cheksizlikni ramziy 
ifodalovchi hilqatdir" - deb tushuntiradi E.Umarov. Islimiy naqshdagi gullar: 
gulsafsar - osoyishtalik, umri boqiylik, to‘lqinsimon gul poyasi – boylik va 
farovonlik, novda va yaproqlar – navqironlik, yasharish timsollari bo‘lsa, oq rang 
– baxt va omad, zangori rang – oliy e’tiqod, qizil rang – shodlik, yoshlik 
timsollaridir.

---

181 
Islomda tasviriy san’atga talab shundayki, unda hissiyotlarni shunchaki jo‘sh 
urdirish emas, balki uyg‘unlik, hamohanglik kashf etuvchi tasvir ramziga urg‘u 
beriladi. Shuning uchun ham islomda shakl, mazmun va naqshlar hamohangliligi 
hayotiy ehtiyojlardan kelib chiqqan oqibatdir.
VIII-XIII asrlarga kelib O‘rta Osiyo arxitekturasida imoratlar tarzini dastlab 
g‘ishtin naqshlar bilan bezash san’ati yuksak darajaga ko‘tariladi. Buxorodagi 
Somoniylar maqbarasining o‘ta nafis va xilma-xil g‘ishtin naqshlari fikrimizning 
dalilidir. XI-XII asrlar arxitektura yodgorliklari ichida O‘zgan (O‘sh viloyati)dagi 
shartli ravishda Shimoliy, O‘rta, Janubiy deb nomlangan maqbaralarning inter’yerlari, 
devor, peshtoq, ravoqlari juda ham nafis ganch, yog‘och va rangli naqshlarda 
ishlanganligi bilan ajralib turadi. O‘rta Osiyo me’morchiligida XIV-XV asrlarda 
tasviriy san’at va naqqoshlikning bir necha yangi yo‘nalishlari vujudga keladi. Bu 
davrda avvalgi mo‘g‘ullar istilosi davrigacha orttirilgan tajribalar (girih, islimiy, 
madoxil, gulg‘uncha bezaklar) yanada rivojlantiriladi. Tashqi me’moriy pardozlarning 
Movarounahrdagi yangi turlari:
- sirlanib pishirilgan loy o‘ymakorligi bezagi (reznaya polivnaya terrakota), 
sirlangan rang-barang kesma koshin (koshinburish) terma bezaklar (mozaika), 
yaxlit chizib yoki o‘yib ishlangan rangli sirkor sopol naqshlar – parchin 
(mayolika)lardan foydalaniladi.