В. А. Мирбобоев


Download 1.63 Mb.
bet16/121
Sana09.01.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1085279
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   121
Bog'liq
Materialshunoslik (I.Nosirov) (1)

3- 2327 33
Материалнинг чарчаши максимал кучланишга, куч йунали- шининг узгариш тезлигига, синалаётган намуна улчамлари ва юза микрогеометриясига ^ам боглшу Материалнинг чидамли- лигини аниклаш узоц ва^тни талаб цилади. Шунинг учун давлат стандарти (19533—74 ГОСТ) га биноан чидамлиликни бос^ич- ма-босцич куч таъсир эттириш усулида кисца вацт ичида ани^- лаш таклиф этилади.
Материалнинг маълум темггературада узоц вацт куч таъси- рига чидамлилиги унинг узо1\ муддатга чидамлилигини билди- ради.
Бу хусусиятнинг сон киймати материалга бериладиган максимал кучланиш (материалнинг емирилмасдан чидайдиган максимал кучла- ниши) га тенг. Масалан, материалнинг узоц муддатга чидамлилиги адабиётда 120 МПа деб берилади. Демак, бу материал 700;С температурада 1 000 соат 120 МПа максимал кучланишга емирилмасдан чидай олади. Лекин максимал кучланишнинг киймати (120 МПа) шу температурада аникланган вацтпнчалик царшилик курсатиш кучланиши (а;,) дан кичикдир. Материалнинг узо^ муддатга чидгмлилиги синаш давлат стандарти (10145-8! ГОСТ) билан белгиланади.
Материал таш^и куч таъсирида емирилишдан олдин чузи- либ деформацияланади. Канча кучланиш катта булса. узилиш учун шунча кам ва^т кетади. Уз уци буйича осиб цупилган ту­син бир цанча ва^т утгандан кейин буйига чузилади. Демак, материалнинг бир хил узгармас куч таъсирида дсформация- ланишига ^овушо^ ок;увчанлик дейилади. !\ар цандай цатти^ жисм цайта ишлаш ёки ишлатилиш жараёнида озми-купми сал- кийди. Бу эса машина ва ускуналарнинг ишлашига салбий таъсир курсатади. Айницса ю^ори температурада ишлаш катта цийинчиликлар тугдиради. Оциш жараёни бир хил температура ва кучланишдаги деформация — ва^т диаграммасида о^увчан- лпк эгри чизиги билан ифодаланади. Бунда окиш жараёни бир хил тззликда бормайди. Биринчи даврда оциш номувозанатда булса, "нхинчи даврда окиш тезлиги муцобиллашади. Учинчи

14-раем. Охувчанлик эгри чизиги


даврда эса оциш кескин тезлашади (14-раем). Крис­талл материалларда юз бе- радиган о^иш натижасида дислокациялар кучади, на- тижада бутун хажм буйича кучланиш бир хилда тарка- лади, яъни дарзлар атрофи- да тупланган кучланишлар тарцалади (релаксацпяла- нади). Материал ичидаги кучланишларнинг текисла- ниши натижасида вужудга келган термодинамик бар- царорликка релаксацией жараён деб аталади. Материалнинг окувчанлиги хам синаш усули билан аницланади.Материалнинг окувчанлиги давлат стандарта билан _ (ГОСТ 1497-84) белгиланган. Масалан, скувчанлик кучланиши Со“юоД€^ белгиланган булса, демак, синаш температураси 700'С, рухсат этиладиган нисбий чузилиш 0,2%, синаш вацти эта ЮЭ соатга тенг.
Нуцсонлар ва ички кучланишларнинг материал юзасида но- текис таксимланиши материал муста^камлигини камайтиради. Реал жисмларнинг хажми турлича булганлиги учун хажм бирлигига тугри келадиган ички структура нуцсонларп хам хар хил микдорда булади. Шунинг учун конструкцпялар (тишли гплдирак, валлар, дпсклар, турбина парраги ва х. к.)нинг мус- та.уь.амлиги доимо материалнинг техник мустахкамлигпдан хам булади.
Материалларнинг механик хоссаларини белгилайдк.ан яна бир му;<им хусусият каттикликдир. Синалаётган матсриелта ундан 1<аттикроц бсшка бир жисм ботнрилганда синалаётган материалнинг унга курсатадиган каршилиги материал цаттиц- ли.и дейилади. Демак, каттиклик материалнинг пластик дсфор- ыацкяга царшилик курсатишидир. Каттикликни утташ учун шар ёки конус нкжлидаги жисм синалаётган намуна юзасига ботирилади, натижада уша жойда шар ёки конус шаклининг урни т^олади, яъни материал уша жойда пластик деформация- ланади. Демак, шу деформация материалнинг каттиклигини ифодалайди.
Материал каттицлигини улчашнинг бир неча усуллари мав- жу,_.. Эи. олдап усул..придан сири материални эгов..аб к\риш- днр. Агар материал осой эговланса, демак материал юмшоц, 1<ий];н эговланса, материал каттиц деган нисбий тушунчага эга бул'миз. Тахминий пшларда бу усулни цуллаш мумкин. Бу- нинг учун махсус ускуна, асбоб, вахт, маблаг талаб этнлмайди.
Машина воситаларининг ишлаши ^амда ишлаш муддатлари юза цатти^лигига бсгликдир. Техникада каттиклик Бринелл, Роквелл, Виккерс усуллари орцали аникланадп. Бу усуллар- нинг хар бири давлат томонидан стандартлаштирплган.
К,аттикликни аниклашнинг Бринелл усули (9012—59 ГОСТ)да намунанинг юзасига пулатдан тайёрланган шар бо­тирилади. Шарнинг диаметри, таъсир кучи хамда кучнинг таъсир этиш ва^ти стандарт буйича белгиланган. Катти:'’ ..к (НВ) таъсир этаётган куч (Р) нинг шар намуна юзасп,_а ..ил- дирган юза улчами (S) га нисбати билан улчанади (15-раем). Демак, шар изини тугри улчаш ^аттицликни ани^лашда асо- сий технологик жараён хисобланади. К,аттицлиги катта ёки нис- батан катта булмаган материалларнинг цаттицлиги Бринелл усулида аницланади. Уртача цаттицликка эга булган материал­лар учун Роквелл усули (9013—59 ГОСТ) купроц ^лланила-

15- раем. Катти1;ликш1 улчашнинг Бринелл (а), Роквелл (б) ва Виккерс (в) усуллари.

ди. Виккерс (2999—75 ГОСТ) ва Шор (263—75 ГОСТ) усул­лари нисбатан цатти^ материалларнинг ^атти^лигини улчашда цулланилади. Бу усуллар ёрдамида ани^ланган ^атти^лик мицдорлари бир-бирлари билан богланмайди. Бринелл ва Рок­велл усуллари ёрдамида ани^ланган ^атти^лик мицдори тах- минан ^уйидагича борланган: НВш (9,5—10) HRC. К,атти^- ликнинг киймати Н билан белгиланади, В ёки R ^арфлар усул- нияг бош харфи (Бринелл, Роквелл). К,уйилаётган кучга биноан Роквелл усулидаги курсаткичлар А, В, С деб белгилан- ган.
Техникада юпда металл догозлар (фольга) ёки юпца ^опла- малар ^аттиклигини хам улчашга турри келади. Бунда мате- риалнинг ^атти^лиги улчанаётганда ботирилаётган жисмнинг шакли жуда кичик булиши керак. Куп фазали жисмларда фа- залар ^аттиклигини улчашда хам шундай талаблар ^уйилади. Микрокаттикликни улчаш учун (9450—76 ГОСТ; 18835—73 ГОСТ) махсус давлат стандартлари мавжуд.
Лекин ю^орида келтирилган усуллар билан машина воси- таларининг ишчи юзаларини улчаб булмайди, чунки юзада ну^- сон ^олади. Катти^ликни улчашнинг динамик усуллари юзада ну^сон ^олдирмайди. Масалан, ^аттик материалдан тайёрлан- ган болгачани маълум масофа ю^орига кутариб, намуна юза- сига ташланса, болгача намуна юзасига урилиб, яна ю^орига бир неча марта кутарилиб тушади. Болгачанинг биринчи марта юзага урилиб, юкорига кутарилган масофа ва тебранма хара- катнинг сунишидан юза датти^лиги ани^ланади. Бир туда ^и- либ бирлаштирилган ультратовуш тебранишининг сунишига ^араб ^аттидликни улчаш асбоблари саноатда кенг цуллани- лади.
1\атти^лик Ф. Мосс усулида минералогик курсаткичлардан фойдаланиб топилади. Бунинг учун 10 та эталон минерал оли- нади ва улар ^атти^лигининг усиб бориши тартибида жойлаш- тирилади. Бу минераллар билан текширилаётган жисм чизи- лади (тимдаланади). Минераллардан цайси бири намунада чизи^ (из) цолдирса, демак, намунанинг цаттицлиги чизаётган минерал цатти^лигидан кам деб ^исобланади. Шундай мине­раллар тупламига мисол келтириш мумкин. Масалан, тальк, гипс, кальцит, флюорит, апатит, ортоклаз, кварц, топаз, корунд, олмос. Хар бир курсатилган минералларнинг цаттицлпги маъ­лум. Улардан синалаётган намунанинг ^атти^лиги аницланади.
Материалнинг цаттицлиги хам унинг механик хоссаларини бел- гилайди. Лекин материалларнинг каттицлиги (Н) билан мустахкам- лиги (ов) орасида назарий богланиш аницланмаган. Баъзи доллар- да материаллар учун амалда тажриба орцали аницлапган формула ов = НВ 3 дан фойдаланилади. Лекин бу формула ^амма вацт хам тугри булавермайди.
Материалнинг триботехник (иш^аланувчи жуфтлар хацида- ги фан) хусусиятларига ^араб, ишцаланиш жуфтларига ишла- тиладиган материаллар танланади. Материалнинг триботехник хусусиятлари деганда фацат ишкаланиш кучи, ишцаланиш коэффициенти ёки иш^аланиб емирилиш тезлигигина эмас, балки юзанинг иш^аланишидан содир буладиган физик-кимё- ьий жараёнлар туплами хам тушунилади. Масалан, ишдала- пиш жуфтлари юзаларининг мослашиши, иш^аланиб емирилиш зезлиги, ишкаланиш шароитлари, мойланиш даражаси, мой ва .,?шка совитпш му.хити хусусиятлари, температура, ташци куч таъсири, ишцаланиш жуфтларининг бир-бирига нисбатан хара- каг турлари ва х. к. Булардан куриниб турибдики, ишцаланиб мирилиш жуда мураккаб жараёндир.
Мутахассислар яцин-якингача материалларнинг инщаланиб емирилишини асосий механик хосса деб билардилар. Лекин ма­шина ва ускуналарнинг барвацт ишдан чицишига ишцаланиб емнрилишдаги физик-кимёвий жараёнлар сабабчи эканлиги яэдол куриниб ^ОЛДИ.
Ишцаланиш ички ва ташци булиши мумкин. Масалан, ички ишцаланишга пластик деформация натижасида доначаларнинг бир-бирига нисбатан иш^аланиши, таш^и ишцаланишга эса бир жисм юзасида иккинчи бир жисмнинг сирпаниши киради. Еми­рилиш эса икки жисмнинг бир-бирига ншцаланиши натижаси­да вужудга келади. Демак, ишкаланиш натижасида емирилиш содир булади. Ишцаланиб емирилиш деганда узаро харакатда- ги икки жисм юзаларидан материал кукун сифатида ажралиб чикиши натижасида ишкаланиш жуфтларининг геометрик ул- чамларининг узгариши тушунилади.
Материалнинг иш^аланишдаги емирилишга чидамлилиги деб ишцаланиш жуфтларининг маълум ишлаш шароитида еми­рилишга ^аршилигига айтилади. Емирилиш икки усулда улча- нади. Маълум вацтдан кейин ишцаланаётган жуфтлардан би- рининг геометрик шакл улчами улчанади ёки ишцаланиш жуфт­ларининг ишлашдан олдинги ва ишлашдан кейинги хажмлари

16-рагм. Вакт бпрлпгп ичида еми- тиш (lii микдори <1) ва тгтлигн (V) нпнг (2) узгариш графиги:
(ёки массаси) улчанади. Хар ..ккала усул хам амалда кенг ^улланила- дя. Емкрилпш кийматн (U) нинг емирилишучун кетган вакт (т) га ёки босиб утилган масофа (А) га нисбати емирилиш тезлиги дейилади:

Download 1.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling