V bob. Loyiha samaradorligini baholash

5.6. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari
Investitsion faoliyatni tahlil qilishda foydalaniladigan mezonlarni (moliyaviy oqimlarning ko‘rsatkichlari, xususiyatlari) vaqt parametri hisobga olingan yoki olinmaganligiga qarab ikki guruhga bo‘lish mumkin. Aynan:
a) buxgalteriya (nominal) baholar asosida;
b) pul oqimining diskontlangan bahosi asosida.
Birinchi guruh ko‘rsatkichlari jadvalda keltirilgan. 5.1.
5.1-jadval.
Buxgalteriya hisobi bo‘yicha investitsiya loyihalari samaradorligi ko‘rsatkichlari

Ko‘rsatkichlar	Hisoblash tartibi	Ma´nosi
Foyda darajasi	Yillik sof buxgalteriya hisobi foyda / Loyihaga kiritilgan sarmoya miqdori	Korxonaning 1 so‘m sarmoyadan yiliga necha tiyin sof foyda olishini ko‘rsatadi
Pul oqimining daromadlilik koeffitsienti	Yillik sof foyda + yil uchun hisoblangan amortizatsiya summasi / Loyihaga kiritilgan investitsiyalar miqdori	1 investitsiya so‘mi uchun sof pul tushumlari miqdorini ko‘rsatadi
Loyihani to‘lash muddati sof foyda asosida	Loyihaga investitsiyalar miqdori / Yillik sof hisob. foyda/	Sof foyda investitsiyalarni qoplash davrini ko‘rsatadi
Investitsiyalarning daromadlilik davri	Loyihaga kiritilgan sarmoya miqdori / Yillik sof foyda + yil uchun hisoblangan amortizatsiya summasi	Sof pul tushumlari investitsiya o‘rnini bosadigan davrni ko‘rsatadi.

Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi:

- sof joriy qiymat (Neto Present Value, NPV);
- investitsiyalar rentabelligi indeksi (rentabellik indeksi, PI);
- daromadning ichki darajasi (Internal Rate of Return, IRR);
- o‘zgartirilgan ichki daromad darajasi (MIRR);
- diskontlangan to‘lov muddati (DPP).
Sof joriy qiymat.Ushbu mezon dastlabki investitsiyalarni (IC) prognoz davrida loyiha tomonidan ishlab chiqarilgan jami diskontlangan sof pul oqimlari bilan taqqoslashga asoslanadi. Naqd pul oqimi vaqt bo‘yicha taqsimlanganligi sababli, u k koeffitsienti yordamida diskontlanadi. Ushbu koeffitsientning qiymatini tanlash turli sharoitlarda amalga oshirilishi mumkin. Misol uchun, u sarmoyador sarmoya kiritgan kapitaldan istalgan yoki ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan yillik foiz daromadiga asoslanib, tahlilchi (investor nomidan ish yurituvchi) tomonidan belgilanishi mumkin. Amalda bu koeffitsientning qiymati kapital qiymati sifatida qabul qilinadi.
Faraz qilaylik, dastlabki investitsiyalar (IC) n yil davomida P1, P2, ..., Pn miqdorida yillik daromad keltiradi. Diskontlangan daromadning jami to‘plangan qiymati (Bugungi qiymat, PV) va sof joriy qiymat (Neto hozirgi qiymat, NPV) mos ravishda quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi:
. (5.1)
Shubhasiz, agar NPV > 0 bo‘lsa, u holda loyihani qabul qilish tavsiya etiladi; agar NPV < 0 bo‘lsa, u holda loyihani qabul qilish tavsiya etilmaydi; NPV = 0 bo‘lsa, loyihaning rentabelligi diskont stavkasiga teng.
Endi kompaniya egalari pozitsiyasidan NPV mezonining qiymatining iqtisodiy talqinini beraylik. Agar NPV < 0 bo‘lsa, u holda loyiha qabul qilinsa, kompaniyaning qiymati pasayadi, ya´ni. kompaniya egalari zarar ko‘radi. Agar NPV = 0 bo‘lsa, u holda loyiha qabul qilinsa, kompaniyaning qiymati o‘zgarmaydi, ya´ni. uning egalarining moliyaviy ahvoli bir xil darajada qoladi. Agar NPV > 0 bo‘lsa, u holda loyiha qabul qilinsa, kompaniyaning qiymati va shuning uchun uning egalarining moliyaviy ahvoli ortadi.
Daromadlarni yil bo‘yicha prognozlashda, ma´lum bir loyiha bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish daromadlarining barcha turlarini hisobga olish kerak. Shunday qilib, agar loyihani amalga oshirish muddati oxirida asbob-uskunalarni tugatish qiymati yoki aylanma mablag‘larning bir qismini chiqarish shaklida mablag‘lar olish rejalashtirilgan bo‘lsa, ular tegishli davrlarning daromadlari sifatida hisobga olinishi kerak.
Agar loyiha nafaqat bir martalik investitsiyalarni, balki yillar davomida moliyaviy resurslarni izchil investitsiyalashni nazarda tutsa, NPVni hisoblash formulasi quyidagicha o‘zgartiriladi:


. (5.2)

Shuni ta´kidlash kerakki, NPV ko‘rsatkichi, agar ko‘rib chiqilayotgan loyiha qabul qilingan bo‘lsa, tashkilotning iqtisodiy salohiyatidagi o‘zgarishlarning prognozli bahosini aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich fazoviy-zamon aspektida qo‘shimcha hisoblanadi, ya´ni. Turli loyihalarning NPV ni umumlashtirish mumkin. Bu juda muhim xususiyat bo‘lib, ushbu mezonni boshqalardan ajratib turadi va uni investitsiya portfelining optimalligini tahlil qilishda asosiy mezon sifatida ishlatishga imkon beradi.

NPVni hisoblash uchun loyiha yili bo‘yicha chiquvchi va kiruvchi pul oqimlarini aniqlash kerak. Shu bilan birga, chiquvchi pul oqimlari yillar davomida amalga oshirilgan kapital qo‘yilmalardir. Kiruvchi pul oqimlari yil davomida kutilayotgan faoliyat ko‘rsatkichlari asosida biznes-reja yoki loyihaning texnik-iqtisodiy asoslashiga muvofiq belgilanadi, ya´ni: ishlab chiqarish hajmi (quvvati); donasining narxi; doimiy va o‘zgaruvchanlarga majburiy guruhlangan joriy xarajatlar (o‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish birligiga hisoblab chiqiladi); daromad solig‘i stavkasi va miqdori; yil uchun sof foyda.
Loyihaning NPV ni qanday hisoblashni ko‘rsatish uchun quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz.