В. Umurzakov, G. Abdurahmanova, S. Xolmuratov

5.3. Korxonani boshqarish tizimidagi ma’muriy uslublar 
Ma’muriy uslublar hokimlik, intizom va jarimalarga asoslanib, tarixda “xivchin 
uslubi” nomi bilan ma’lum. Ma’muriy ta’sir choralarining beshta asosiy usuli 
farqlanadi. 
Tashkiliy ta’sirlar muayyan personal faoliyatini tartibga soluvchi ichki 
normativ hujjatlarni tayyorlash va tasdiqlashga asoslangan. Ularga quyidagilar kiradi: 
shtat jadvali, korxona ustavi, bo‘linmalar to‘g‘risidagi nizom, jamoaviy shartnoma, 
lavozim yo‘riqnomalari, ish joyini tashkil etish, boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi. 
Korxona standartlari va boshqaruv reglamentlari maqomiga chiqqan tashkiliy 
ta’sir choralari yuqori darajada bo‘lgan korxonalarda ta’sir tartibini qo‘llashga ehtiyoj 
kamayadi. 
Boshqa tomondan, tashkiliy ta’sirlarni amalga oshirish ko‘p jihatdan 
xodimlarning mentalitetiga, ularning “qog‘ozdagi” yo‘riqnomalarga so‘zsiz rioya 
qilishni, ma’muriyat tasdiqlagan qoidalar bo‘yicha ishlashni istash-istamasliklariga 
bog‘liq. Masalan Yevropa korxonalari xodimlari belgilangan qoidalarga o‘z-o‘zidan 
tabiiy ishdek qat’iy amal qiladilar. Bizda esa, odamlar firmadagi standartlarga 
rahbariyat ko‘rmayotganda buzish mumkin bo‘lgan cheklovlar sifatida qaraydilar. 
Taqsimlash ta’siri oldinga qo‘yilgan boshqaruv maqsadlariga bevosita 
ma’muriy tartibga solish yo‘li bilan erishishga yo‘naltirilgan. 
Ularga: buyruqlar, farmoyishlar, ko‘rsatmalar, mehnat me’yorlari, yo‘l-yo‘riq 
ko‘rsatish, ishlarni muvofiqlashtirish, ijroni nazorat qilish kiradi. 
Intizomiy javobgarlik va jarima mehnatga oid qonunchilik buzilganda, 
intizomiy harakat sodir etilganda (bunda ishchining o‘z mehnat majburiyatlarini 
noqonuniy aybli bajarmasligi tushuniladi) qo‘llaniladi. 
Intizomiy javobgarlik quyidagilarni ko‘zda tutadi: tanbeh, hayfsan, qattiq 
hayfsan va ishdan bo‘shatish. 
Xodimlarning moddiy javobgarligi ularning o‘z aybli harakatlari yoki 
harakatsizliklari orqali o‘zlari ishlaydigan korxonaga yetkazgan zararlarini qoplash 

---

139 
majburiyatlarida namoyon bo‘ladi. korxonaga keltirilgan zarar turlariga quyidagilar 
kiradi: mol-mulkni yo‘q qilish yoki shikastlash, bee’tiborlik bilan hujjatlarni 
yo‘qotish, xodim aybi bilan ishning majburiy to‘xtab qolishi. 
Moddiy javobgarlik to‘liq va cheklangan, individual va jamoaviy bo‘lishi 
mumkin. 
YOzma shartnoma tuzilib, moddiy boyliklar olinganda to‘liq javobgarlik 
yuzaga keladi. 
Ma’muriy javobgarlik va jarimalar ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi 
kodeks bilan tartibga solinuvchi ma’muriy huquqbuzarliklar sodir etilganda 
qo‘llaniladi. Ma’muriy jarimaning quyidagi turlari farqlanadi: ogohlantirish, jarima, 
ma’muriy qamoq, axloq tuzatish ishlari, ashyolarni musodara qilish. 
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi xodimlarni ishga qabul qilish va 
ishdan bo‘shatish, mehnat va dam olish vaqti, xodimlar va ma’muriyatning asosiy 
majburiyatlari tartibini, Shuningdek rag‘batlantirish va jarimaga tortish choralarini 
tartibga soluvchi eng muhim hujjatlardan biri sanaladi.