Va oliy nerv faoliyati
Download 5.86 Mb. Pdf ko'rish
|
YOSH FIZIOLOGIYASI, GEGIYENASI
|
Nerv markazlari. Markaziy nerv sistemasining reflektor faoliyati
haqidagi ta‘limot nerv markazi haqidagi tasavvurning kelib chiqishiga imkon beradi. Muayyan refleksni yuzaga chiqarish yoki muayyan funksiyani boshqarish uchun zarur neyronlar yig‗indisi nerv markazi deb ataladi. 172 Nerv markazlarining lokalizatsiyasi bosh miya yoki orqa miyani turli qismlariga ta`sir etish, cheklangan bir qismini yemirish, olib tashlash (ekstirpatsiya) yoki qirqib qo‗yish tajribalari asosida aniqlanadi. Markaziy nerv sistemasining qandaydir qismi ta`sirlangan biron fiziologik reaksiya ro‗y bersayu, shu qismi olib tashlanganda yoki yemirilganda ushbu reaktsiya yo‗qolsa, muayyan funktsiyani boshqaradigan yoki muayyan refleksda qatnashadigan nerv markazi markaziy nerv sistemasining shu qismida deb hisoblanadi. Bir necha misol keltiraylik katta yarimsharlar tepa bo‗lagining muayyan qismi ta`sirlanganda itning oldingi oyog‗ini bukishiga asoslanib, it oyog‗ini bukadigan po‗sloq markazi shu yerda deb aytishadi. Katta yarim sharlar ensa bo‗lagining pustlog‗i olib tashlanganda ko‗zning ko‗rmay qolishiga asoslanib, ko‗rishning po‗stloqdagi markazi shu yerda deb aytishadi. So‗ngra miya stvol, uzunchoq miyaning yuqorirog‗idan qirqib quyilganda nafas olishining to‗xtab qolmasligi, miya stvoli uzunchoq miyaning pastrog‗idan qirqib qo‗yilganda nafas harakatlarining to‗xtashi va nihoyat, uzunchoq miyaning ma‘lum bir qismi yemirib tashlanganda nafas olishning qaytmas darajada to‗xtab qolishiga asoslanib, markaziy nerv sistemasining shu qismida nafas markazi joylashgan deb aytishadi. Orqa miyani turli bosqichlardan qirqib qo‗yish metodikasi orqa miyaning bir qancha oddiy reflekslarining nerv markazlari qayerda joylashganini aniqlashga yordam berdi (masalan, tizza refleksining markazi orqa miyaning ikkinchi to‗rtinchi bel segmentlarida, oyoq kafti refleksining markazi birinchi ikkinchi dumg‗aza segmentlarida joylashgan). Nerv markazini miyaning cheklangan bir qismi deb shunday tushunish ma`qul, lekin bir muncha shartlidir. Bunday tushunish markaziy nerv sistemasining qaysi qismlari biron oddiyroq refleksi yuzaga chiqarishda yoki muayyan funksiyani boshqarishda qatnashuvini ko‗rsatib bergani uchun ma`qul. Bunday tushunish shuning uchun shartliki, butun organizmning har bir reflektor aktida, ayniqsa murakkabroq reflektor aktida, funktsiyalarni boshqarishda miyaning cheklangan qismlaridagi neyronlarning faqat ayrim gruppalari emas, balki markaziy nerv sistemasiga keng yoyilgan boshqa ko‗pgina neyronlari ham qatnashadi. Masalan, uzunchoq miyadagi nafas markazining neyronlari nafas muskullarini innervatsiyalaydigan orqa miya motoneyronlariga o‗z aksonlarini yuboradi, shuning uchun nafas markazi tushunchasiga uzunchoq miyaning neyronlarigina emas, orqa miyaning motoneyronlari ham qo‗shilsa, shu tushuncha kengayishi mumkin. Nafas markazi haqidagi tasavvurga o‗rta miya bilan oraliq miyadagi retikulyar formatsiya neyronlari, shuningdek katta yarimsharlar po‗stlog‗ining neyronlari qo‗shilsa (bu neyronlar uzunchoq miyadagi nafas markazi ishi 173 funktsiyasigа boshqaruvchi ta`sir ko‗rsatadi )bu tasavvur yanada ko‗proq kengayadi. Nerv markazlarini tor lokalizatsiya nuqtai nazaridan tushunish butun organizmning murakkab reflektor aktlariga to‗g‗ri kelmaydi. Bunday aktlarni analiz qilish va neyronlararo a‘loqalarni o‗rganishda markazlarini fiziologiya nuqtai nazaridan kengroq tushunishga olib keldi. Misol uchun yurish aktini va ovqat yutish aktini ko‗rsatadi. Fitologiya, nuqtai nazaridan biron funktsiyani boshqaradigan yoki murakkab reflektor aktni yuzaga chiqaradigan nerv markazi - funktsiyalarni boshqarishda va reflektor reaktsiyada kelishib, uyg‗un ishtirok etuvchi neyronlarning murakkab birikmasi, "ansambli" dir. Shu bilan birga ansamblda turli neyronlar turlicha rol uynaydi: ulardan ba`zi gruppalari albatta ishtirok etadi, boshqalarining ishtirok etishi shart bo‗lmaydi, ulardan ba`zilari boshqalarining o‗rnini bosa oladi, boshqalarining o‗rniga hech narsa bosolmaydi. Yuqorida aytilganlardan anglashiladiki, nerv markazlarini bosh miya yoki orqa miyaning qat`iyan cheklangan mutlaqo lokal qismlari tasavvur qilish uchun bunday markazlar faqat kengroq, ma`nodagi nerv markazining ayniqsa muhim ahamiyatli qismlari ekanligini hisobga olish kerak. Download 5.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|