Va oliy nerv faoliyati

 
ISBN 567-6688-24-555-7
 
 
 
«IQTISOD-MOLIYA», 2021 

---

3 
Kirish. Asosiy ma’lumotlar 
Fiziologiya biologik fanlarning eng muhim bo‗limlaridan biri bo‗lib, tirik 
organizm, undagi organlar, to‗qimalar, hujayralar va hujayra strukturasi 
elementlarining funksiyalarini, ya`ni ularning hayot faoliyati protsesslarini 
o‗rganadi. Fiziologiya funktsiyalarini har tomonlama chuqur tushunish uchun 
ularning hamma xossalarini, ko‗rinishlarini, o‗zaro munosabatlarini organizmning 
turli holatlarida va tashqi muhitning turli sharoitida aniqlashga intiladi. Fiziologiya 
funksiyalarining turda va individda rivojlanishini, ularning doimo o‗zgaruvchi 
tashqi muhit sharoitiga moslanishini o‗rganadi. Funksiyalarni chuqur o‗rganish va 
shu tariqa aktiv ta`sir qilib, ularni xohlagan tomonga yo‗naltirish fiziologiyaning 
oxirgi maqsadidir. 
Fiziologiya eksperimental fan bo‗lganligi bois uning asosiy usuli 
kuzatishdir, kuzatishlar
esa eksperimental tajribalarda olib boriladi. Fiziolog, ya‘ni 
kuzatishlarni
olib boruvchi shaxs, odam va hayvonlar organizmidagi hayotiy 
jarayonlarning kechish jadalligi va yo‗nalishlari haqida mukammal tushunchalarga 
ega bo‗lishi uchun dastavval laboratoriya va ayrim qishloq xo‗jalik hayvonlarida
kuzatishlar olib borish ko‗nikmalariga va nazariy bilimlarga ega bo‗lishi zarur.
Ammo u kuzatishlar bilangina cheklanib qolmay, balki u yoki bu turdagi 
hayvonlar orasidan analoglar tanlab olingach, ushbu hayvonlarda eksperimental 
tajribalarni tashkil qilish va zarur usullar yordamida eksperimental tadqiqot ishlari 
- tajribalarini ham bajarish bilimlariga ham ega bo‗lishi kerak. Ana shu tajribalarda 
kuzatish bilan bir qatorda eng zamonaviy asbob-uskunalardan foydalanib, hayotiy 
jarayonlarning tegishli tomonlarini chuqurroq o‗rganishga harakat qiladi. 
Tajribalar paytida olingan ma‘lumotlar ilmiy va amaliy jihatdan tahlil qilinib,
fiziologik jarayonlar davomida yuz bergan o‗zgarishlarni ilmiy asosda tushuntirib
bergach, xulosa chiqaradi va tajribalarga yakun yasaydi. Fiziologik tajribalar, 
o‗tkir va surunkali (xronik) tajriba usullariga bo‗linadi. 
Fiziologik tajribalarning usullari turlicha. Ularga ta‘sirlash, ekstrepatsiya, 
transplantatsiya, biotoklarni ro‗yxatga olish, denervatsiya va fistula usullari kiradi. 
Patologiya grekcha «pathos» – «kasallik», «logos» – «ilm» so‗zlaridan 
olingan bo‗lib, kasallikning asosini va kelib chiqishini o‗rganuvchi fan. Umumiy 
va xususiy patologiya tafovut qilinadi. Umumiy patologiya kasallik va patologik 
jarayonlarni rivojlanish qonuniyatlarini: ularning sababi (etiologiya), mexanizmi 
(patogenez), kechishi va oqibatini o‗rganadi. Umumiy patologiyani o‗rganish turli 
kasallikni rivojlanish qonuniyatlarini, ularning irsiyatga va immunitetning holatiga 
bog‗liqligini tushunishga asos soladi. 

---

4 
Xususiy patologiya kasalliklar tasnifini, ayrim kasalliklarni rivojlanish 
qonuniyatlari, ularning asorati va oqibatini o‗rganadi. Patologiya patologik 
fiziologiya va patologik anatomiyaga bo‗linadi. Patologik fiziologiya, fiziologik 
usullardan foydalangan holda kasal organizmdagi funksional o‗zgarishlarni 
o‗rganadi, patologik jarayonlarning kelib chiqish, paydo bo‗lish, kechish va 
oqibatlarining umumiy qonuniyatlarini belgilaydi.
Patologik fiziologiyaning usullari. Butun organizmning, shuningdek, 
uning ayrim tizimlari va a‘zolari faoliyatining kasallik holatida buzilishini kasal 
odamda o‗rganiladi. Klinik kuzatishlar, a‘zolar va tizimlar faoliyatini turli 
kasalliklar vaqtida tekshirish har qaysi kasallikka xos bo‗lgan funksional 
buzilishlarni belgilab beradi. 
Patologik anatomiya kasallik vaqtida va sog‗aygandan so‗ng organizmda 
vujudga keluvchi to‗qima va a‘zolar tuzilishining o‗zgarishlarini, shuningdek, 
kasallikning rivojlanish qonuniyatlarini o‗rganadi. 
Patologik fiziologiya va patologik anatomiyada yoshga a‘loqador patologiya 
katta ahamiyatga ega, chunki u bir xil kasallikning nima uchun bolalarda, 
kattalarda va qariyalarda turlicha kechishini aniqlashga yordam beradi. 
Patologiyaning bu qismiga so‗nggi bir necha o‗n yillar mobaynida ko‗p e‘tibor 
berilmoqda. Qariyalar patologiyasi – gerontologiya maxsus fan sifatida ajratilgan.