Va oliy nerv faoliyati

ajratib olingan) organ tomirlaridan shu maqsadda muayyan eritmalar o‗tkaziladi, 
bu eritmalar tarkibini eksprementator tartibga solib turadi (perfuziya 
metodikasi) va tirik to‗qimalar uchun zarur tashqi muhit-muayyan temperatura, 
namlik va shu kabilar muhayyo qilinadi. 
Yuqorida sanab o‗tilgan metodikalarning hammasi organizmda sodir 
bo‗ladigan protsesslar tabiatini chuqur bilib olishga xizmat qiladi Ular xujayra 
darajasigacha, xatto uning bo‗laklarigacha analiz qilinadi; mikrofiziologik 
eksperimentlarda, masalan, yakka muskul, nerv hujayrasi va boshqa hujayralar 
tekshiriladi. 
Biror organ, to‗qima yoki hujayrada ro‗y beradigan har-bir fiziologik 
jarayonni organizmda sodir bo‗ladigan boshqa hamma protsesslardan alohida 
o‗rganish fiziologiyadagi analitik tadqiqot vazifasidir. Bu holda yolg‗iz organ, 
to‗qima, hujayraning funktsiyasi (ishlashi), faqat shu protsess haqida har 
tomonlama tasavvur olish mumkin.
Hayvonlar bilan odamning hamma funktsiyalarini nerv sistemasiga 
bo‗ysunganligini e`tirof qilish nuqtai nazaridan o‗rganish sintetik tadqiqotning 
muhim xususiyatidir. Bunday tadqiqot yo‗nalishi nervizm printsipi deb atalgan.
Fiziologik eksperimentlarda turli hayvonlar ko‗proq tekshiriladi. Odam 
organizmida eksperiment o‗tkazish imkoniyatlari juda cheklangan, chunki unga 
zararli ta`sir eta oladigan omillar bilan ta`sir etish yaramaydi. Bundan tashqari, 
yaqin vaqtlargacha odam organizmidagi bir talay protsesslarni kuzatish 
imkoniyatlari ham, yozib olish imkoniyatlari ham kamroq edi. O‗tmishda
fiziologik hayvonlar ustidagi tajribada tatbiq etgan tekshirish usullaridan odam 

---

12 
organizmini o‗rganishda foydalanib bo‗lmasdi. Modomiki shunday ekan, ko‗p 
organlarning funktsiyalari haqidagi ma`lumotlar hayvonlarni tajriba qilib olingan 
ma`lumotlardangina iborat edi. Endilikda esa ahvol o‗zgardi. So‗nggi o‗n yillarda 
fiziologlar va mediklar fizika, radiotexnika, elektronika va kibernetikaning 
zamonaviy muvaffaqiyatlaridan foydalanmoqdalar, bu esa sog‗lom va kasal 
organizm funktsiyalarini o‗rganishda katta yordam berdi. Elektr metodlari 
organizmda sodir bo`ladigan mexanik tovush, temperatura va boshqa prinsiplarni 
o`rganishga imkon beradi. 
Tekshirilayotgan ob`ekt bilan radio aloqa yordamida bog‗lanib, fiziologik 
axborotni ichkariga uzatish, ya`ni radiotemmetriyaning fiziologik tadqiqotlarda 
qo‗llanilishi metodikadagi eng katta muvaffaqiyatidir. Shu maqsadda odam yoki 
hayvonga datchik degan asbob taqib qo‗yiladi. Datchik - tekshiriladigan xodisani 
sezuvchi qurilmadir. Tekshiriladigan kishi yoki hayvonga yoki uning yaqiniga 
joylanadigan maxsus radioperedatchik boya aytilgan qurilmaga ulanadi.
Odam va hayvonlar butun organizmining funktsiyalarini tekshirish uchun turli 
xujayra, organ, sistemalarda ro‗y beruvchi ko‗p va turli-tuman fiziologiya 
,fizikaviy va ximiyaviy protsesslarni bir yo‗la yozib olish g‗oyatda muhimdir.
So‗nggi yillarda fiziologlar fiziologik axborotni analiz qilish va qayta ishlash 
uchun elektron hisoblash mashinalarini tadbiq eta boshlashdi, bu esa hozirdayoq 
yangi muhim natijalar berdi. 
Yosh fiziologiyasi gigyienasi, oliy nerv faoliyati va markaziy nerv tizimi 
fiziologiyasi fanining rivojlanishiga g‗arb va sharq olimlari ham katta hissa 
qo‗shishgan. Odam va hayvonlar organizmining hayoti faoliyatini bilishga 
taraqqiyot rivojlana boshlagan vaqtdayoq urinib kelingan. Qadimiy Xitoy, 
Hindiston, Yunon- Rim filosoflari va tabiblarining zamonimizgacha yetib kelgan 
asarlarida ba`zi anatomik-fiziologik tasavvurlar uchraydi. Ularda ayrim to‗g‗ri 
fikrlar bilan bir qatorda juda ko‗p fantastik muhokama va yanglishliklar mavjud. 
Qadimgi vaqtda hayvonlarda eksperiment o‗tkazishga urinib kurishgan bo‗lsa ham, 
organizm ilmiy asosda tekshirilmagan.
Bu borada qadimda ham ko‗plab olimlar yirik asarlar yaratishgan va 
ilmiy izlanishlar olib borishgan. Masalan, tabobat ilmining yirik vakili –Buqrot 
eramizdan oldingi IV-asrda «Bola tabiati» haqida deb nomlangan kitob yozgan.IX-
X asrlarda esa O‗rta Osiyodan yetishib chiqqan, Ibn Sino, Beruniy, al Farobiy, 
Najimiddin Samarqandiy kabi olimlar, Sharqdan Abu Bakr Roziy kabi yetuk 
olimlar o‗zlarining tibbiyotga bo‗lgan qiziqishlari bilan ajralib turishgan. 
Jumladan Abu Bakr Roziy «Tibbiyotga oid bilimlar majmuasi»deb nomlangan
yirik asarida bola tarbiyasi, bolalar va chaqaloqlarni to‗g‗ri ovqatlantirish qoidalari 
haqida so‗z yuritilgan.Undan tashqari Roziy «Bolalar kasalliklari» degan asar 

---

13 
ham yaratgan. Bobokalonimiz Ibn Sinoning mashxur «Tib qonunlari» asarida 
bolalarda tomir urushi (puls)ning o‗ziga xosligi, bolalar va o‗smirlarda ko‗p 
uchraydigan ichki, yuqumli kasalliklar va ularni davolash usullari ko‗rsatib 
o‗tilgan.