Va oliy nerv faoliyati

Gigiyena fani va uning vazifalari .Gigiyena tashqi muhit sharoitining 
odam sog‗ligiga ta'sirini o‗rganadigan fandir. Gigiyena fani maktab gigiyenasi, 
kommunal gigiyena, ovqatlanish gigiyenasi, mehnat gigiyenasi, epidemiologaya 
hamda gigienaga oid boshqa fanlami o‗z ichiga oladi. Gigiyena bolalar va 
o‗smirlar organizmi bilan tashqi muhit o‗rtasidagi qonuniyatlarni o‗rganadi, 
ularning eson-omon to‗g‗ri o‗sishi, rivojlanishi uchun zarur gigiena asoslarini 
ishlab chiqadi. Gigienaning asosiy maqsadi bola mehnat qobiliyatining funktsional 
imkoniyatlari ortib borishi, umumiy immunologik reaktivligi, turli sharoitga 
moslashishi va boshqa xususiyatlariga ta'sir etish hamda turli kasalliklarning oldini 
olish va buning uchun chora-tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Shuningdek, bolalar 
muassasalarining sanitariya-gigiyena holatini yaxshilash, maktablarni to‗g‗ri 
qurish, obodonlashtirish, talim-tarbiya jarayonining gigiyenik asoslari va shunga 
o‗xshash boshqa masalalar bilan shug‗ullanadi. 
Sanitariya odam salomatligini ta'minlaydigan gigiyena talablarini hayotga 
tatbiq etadi. Sanitariya so‗zi gigiyenik ma'lumotlarni amaliyotga tatbiq qilish 
ma'nosini bildiradi. Gigiyenada tabiiy eksperiment usuli asosiy usul bo‗lib, u 
organizmga tashqi muhitning har tomonlama ta'sirini o‗rganadi.Gigiyenaning 
muhim bo‗limlaridan biri shaxsiy gigiyenadir. Yoshlikdan boshlab, to umrining 
oxirigacha odam to‗gri gigiyenik tavsiyalarga rioya qilsa, hamisha sog‗-salomat 
bo‗lib yuradi va uzoq umr ko‗radi. Sog‗lom ota-onadan sog‗lom bola tug‗ilishi 
azaldan ma'lum. Gigiyenaning asosiy vazifasi odamning har tomonlama barkamol 
bo‗lib o‗sishi va rivojlanishi, jismonan va ruhan yetuk bo‗lishi, hormay-tolmay 
uzoq yillar davomida ishlab yurishi, farovon hayot kechirishi uchun qulay sharoit 
yaratib berishdan iborat. 
Fiziologik tekshirish metodlari. Fiziologiya eksperimental fan. Fiziolog 
hayot hodisalarini kuzatib va o‗rganib, birinchidan ularga sifatiy va miqdoriy 
xarakteristika berishga, ya`ni ularni aniq tasavvur qilish va o‗lchashga, boshqacha 
aytganda, son va o‗lchov bilan ifodalashga, ikkinchidan, kuzatish natijalarini 
hujjatlashga intiladi. Hujjatlash odatda shundan iboratki, kuzatuvchi olgan 
natijalarini kuzatish bayonnoma yoki kinofilm va fotografiyada qayd qilinadi yoki 

---

10 
bo‗lmasa o‗rganilayotgan jarayonni fotoplyonkaga, qog‗ozga, magnit lentasiga 
ma`lum vaqt ichida avtomatik ravishda yozib oladi. 
Fizika, ximiya, elektronika, avtomatika va kibernetika yutuqlariga 
asoslangan asboblarda keng fondalanilayotgan xozirgi vaqtda fiziologik 
tadqiqotlarda 
instrumental 
texnika 
ayniqsa 
katta 
muvaffaqiyat 
bilan 
qo‗llanilmoqda. 
Fiziologlar fizikaviy, ximiyaviy va texnikaviy metodlar va 
asboblardan foydalanayotganligi tufayli fiziologiya laboratoriyalari organizmda 
uning organ, to‗qima va xujayralarida sodir bo‗luvchi funksiya ва protsesslar 
haqida har tomonlama ma‘lumot olish imkoniyatini beruvchi metodikalar bilan 
qurollandi. Zamonaviy fiziologning aniq va yuksak darajada sezgir apparaturadan 
foydalanayotganligi odamning bilish imkoniyatlarini g‗oyat kengaytiradi, sezgi 
organlarining xal qiluvchi qobiliyatini oshiradi va son-sanoqsiz turli fiziologik 
protsesslarni kuzatish imkonini beradi. Biroq hayotiy xodisalar tabiatini aniqlash 
uchun eng nozik va aniq kuzatish usullari ham kamlik qiladi. 
Fiziolog kuzatish bilangina qanoatlanib qola olmaydi, chunki 
kuzatish organizmdа nima ro‘y berayapti degan savolga javob beradi. Fiziolog 
esa fiziologik protsesslarning qanday qilib va nima uchun sodir bo`layotganligini
bilishga ham intiladi. Buning uchun eksperimentator yaratadigan va o‗zgartib 
turadigan sharoitda tajriba, eksperiment o‗tkazilishi lozim. 
Fiziologlar organizmdagi har qanday jarayonni eksperimentda tekshirayotgan 
vaqtda mazkur jarayonni qanday sharoitda vujudga keltirish, kuchaytirish yoki 
susaytirish mumkin ekanligini aniqlashga intiladilar. Fiziologlar biror jarayonning 
sababini, tabiatini va boshqarish usullarini bilishga shunday yo‗l bilan erishadilar. 
Organizmdagi biror organning funksiyasi yoki ahamiyatini bilish uchun 
fiziologlar shu organni yoki uning biror qismini olib tashlashadi (olib tashlash, 
yoki ekstirpatsiya metodikasi) yoki organizmning yangi joyiga ko‗chirib 
o‗tkazishadi (ko‘chirib o‘tqazish, yoki transplantatsiya metodikasi) va bu 
operatsiyadan keyin qanday oqibatlar qolishini kuzatishadi. Bunday metodlar 
ayniqsa ichki sekretsiya bezlarini o‗rganishda juda qo‗l keldi 
Gavdaning ichkarisida joylashgan va shuning uchun bevosita kuzatib 
bo‗lmaydigan ba`zi organlar faoliyatini o‗rganish uchun fistula metodikasi 
qo‗llaniladi. Bu metodning bir variantida organ, masalan, me`da, ichak qovuq 
bushlig‗iga plastmassa yoki metall nay kiritilib, buning ikkinchi uchi teriga 
maxkamlab qo‗yiladi; boshqa variantida esa bezlar yo‗li teri yuzasiga chiqarib 
qo‗yiladi. Yurak qontomirlari, bez yo‗llarida o‗tkaziladigan kun tekshirishlarda 
ularga ingichka naylar - kateterlar suqiladi, organlar funktsiyasini yozib olish 
uchun bu kateterlar turli asboblarga ulanadi yoki muayyan moddalar shu kateterlar 

---

11 
orqali yuboriladi (kateterizatsiya metodikasi). Organlar faoliyatini sun`iy 
o‗zgartirish uchun fiziologlar elektr, mexanik ximiyaviy yoki boshqa biror yo‗l 
bilan ta`sir ko‗rsatishadi. 
Organlarning 
funktsiyalarini 
tekshirish 
uchun 
qo‗llangan 
boyagi 
metodikalarning ko‗pchiligi tirik organizmni yorish yoki xirurgik operatsiya 
qilishni talab etadi. Bu metodikalar o‗tkir va xronik tajribalarda tatbiq etiladi. 
Odatda uzoq davom etmaydigan o‗tkir tajribalarda (yoki vivisektsiyalarda) 
hayvonga narkoz berib yoki uni boshqa usulda harakatsiz qilib qo‗yib, 
organlarining funksiyasi o‗rganiladi, nervlarga ta`sir etish, dori moddalar yuborish 
va shunga o‗xshashlarning ta`siri tekshiriladi. Xronik tajribalarda fiziologlar 
hayvonlarni har xil xirurgik operatsiya qilib, u tuzalgandan keyin tekshira 
boshlashadi. Operatsiya qilingan hayvonni ko‗pincha bir necha hafta, oy va yillab 
kuzatsa bo‗ladi. 
Organlar funktsiyasi butun organizmdagi emas, organizmdan ajratilgan 
sharoitda ham o‗rganiladi. Qirqib olingan (boshqacha aytganda, organizmdan