Va oliy nerv faoliyati

partalarga o‗tqazish tavsiya etiladi va bunday bolalar bilan baland tovushlarda 
gaplashishga to‗g‗ri keladi. Quloq og‗riganda shifokor maslahatisiz o‗z bilganicha 
davolanish aslo mumkin emas. 

---

127 
TERI FIZIOLOGIYASI .Teri organizm uchun katta ahamiyatga yega 
bo‗lgan analizator -dir. Terida xilma-xil ta‘sirotlarni qabul qiluvchi reseptorlar bor. 
Bular haroratni (issiqlik va sovuqlikni) sezuvchi, siypalash (tegish) va bosimni 
sezuvchi taktil (reseptorlar) va og‗riqni sezuvchi reseptorlardir. Bu reseptorlar 
terining 
yuzasida 
alohida-alohida 
nuqtalar 
ko‗rinishida 
joylashgan. 
Reseptorlarning joylanish zichligi terining turli qismida bir xil emas. 
20-Rasm. Tashqi muhit harorati ta‘sirida qon tomirlarning o‗zgarishi . 
Jumladan, terining tashqi muhitdagi narsalarga ko‗proq tegadigan qismida 
(bosh, oyoqlarda) reseptorlar ancha zich, kamroq tegadigan qismida (orqa, chov 
sohalarida) siyrakroq joylashgandir.
 
21-Rasm. 
Terining 
tuksiz 
(A) 
va 
tukli 
(B) 
qismlaridagi 
mexanoreseptorlarning 
tuzilishi. 
1-melanosit; 
2-germentativ 
qavat; 
3-
yepidermisning shox qavati; 4-yepidermis; 5-yerkin asab uchlari; 6-asl terining 
so‗rg‗ichlari; 7-ter bezlari; 8-Pachini tanachasi; 9-Merkel disklari (Ruffini 
oxirlari); 10-Meysner tanachasi; 11- soch xaltachasining uchi. 

---

128 

22-Rasm. Teri reseptorlari. A - nervlarning yalong‗och uchlari; B - Merkel 
tanachalari; C - Meysner tanachalari; D - soch piyozchasining atrofidagi nerv 
tolachalarining chigali; Ye - Krauze kolbachalari; F - Fater - Pachini tanachalari.
TA‘M VA HID BILISH FIZIOLOGIYASI. Iste‘mol qilinayotgan oziq
va ovqat mahsulotlari tarkibidagi kimyoviy moddalarning xarakteri, ta‘m bilish 
analizatorlari yordamida aniqlanadi. Ta‘m bilish analizatordari tufayli odam 
og‗izga tushadigan moddalarni yeb bo‗lmaydigan moddalardan ajratadi. Ta‘m 
bilish analizatordari hid bilish analizatordari bilan birga ularning tevarak-atrofdagi 
muhitga moslanishiga yordam beradi. Ta‘m bilish analizatorlarining periferik 
qismi og‗iz bo‗shlig‗ida (til so‗rg‗ichlarida, halqumning orqa devorida, hiqildoq 
usti tog‗ayda) joylashgan. 
23-Rasm. Til va unda joylashgan ta‘m bilish reseptorlarining ko‗rinishi 
I-ta‘m bilish so‗rg‗ichi; II-ta‘m bilish reseptorlari, III-tildagi ta‘m bilish 
reseptorlarining joylashuvi; 1-shirin; 2-sho‗r; 3-nordon; 4-achchiq. 
Ta‘m bilish reseptorlari til so‗rg‗ichlarida ayniqsa ko‗p bo‗ladi. Tilda to‗rt xil: 
ipsimon, zamburug‗simon, bargsimon va novsimon surg‗ichlar bor, ta‘m bilish 
piyozchalari (sugonlari) shularning ichida joylashgan. Ta‘m bilish piyozchalari 
tayanch hujayralari orasida joylashgan bo‗lib, silliq parda yuzasiga yetmasdan,
kichik chuqurcha - ta‘m bilish chuqurchasi bilan undan ajratib turadi. Ta‘m bilish 

---

129 
piyozchalarining ichida urchuqqa o‗xshash juda mayda sezuvchi mikrosurg‗ichlar– 
shfitcha hujayralar joylashgan. Bularning ikkita o‗sig‗i bor. 
24-rasm. Til so‗rg‗ichlari. A-bargsimon; B-zamburug‗simon; C va D - 
ipsimon surg‗ichlar; 1 - ta‘m bilish piyozchalari; 2 - suyuqlik ajratuvchi bezchalar. 
Bir o‗siqchasi ta‘m bilish piyozchasi bo‗ylab yuqoriga yo‗naladi va 
piyozcha ustidagi ta‘m bilish chuqurchasidan bo‗rtib chiqib turadi. Ikkinchi 
o‗siqchasi piyozchadan pastga yo‗nalib, ta‘m sezuvchi nervning tolalari bilan 
tutashadi. Ta‘m bilish hujayralarining o‗siqlariga tolalar beradigan ta‘m sezuvchi 
nerv markaziy asab tizimining tegishli qismlariga boradi, u yerdan belgili 
neyronlar bosh miya yarim sharlarining po‗stlog‗iga yo‗naladi. Og‗izga oziq 
massasisi olinganda, unda erigan moddalar ta‘m bilish hujayralarining sezuvchi 
uchlarini qo‗zg‗atadi. Qo‗zg‗alish markaziy asab tizimiga boradi, miya
po‗stlog‗ida tahlil va umum-lashtirish jarayonlari (analiz va sintez) qilingandan 
keyin og‗izga olingan moddaning ta‘mi seziladi. To‗rt xil ta‘m sezgilari farq 
qilinadi: taxir (achchiq), shirin, nordon va sho‗r.
25-Rasm. Tildagi ta‘m bilish mintaqalari. 
1-shirin; 2-achchiq; 3-nordon; 4-sho‗r. 
Tildagi so‗rg‗ichlarning aksariyat qismi ma‘lum ta‘mni sezishga 
ixtisoslashgan. Boshqacha aytganda, tilning ayrim so‗rg‗ichlari ta‘sirlanganda 
shirin, boshqalari ta‘sirlanganda sho‗r yoki achchiq yoxud nordon ta‘mlar seziladi. 
Ammo ta‘sirlanganida ikki - uch xil ta‘mni sezadigan hujayralar ham bor. Tilning 
turli qismi ma‘lum bir ta‘mni ko‗proq sezadi, chunonchi, uchi shirinlikni, tubi 
achchiqni, o‗rta va yon qismi nordonni ko‗proq sezadi.
Yangi tug‗ilgan bola hayotining birinchi soati va birinchi kunidagi 
nordon, achchiq, sho‗r va shirin ta‘sirga javob reaksiyasi ta‘sirlovchining tabiatiga 

---

130 
mos kelmaydi. 8-10 kundan boshlab shirinlikka adekvat reaksiya paydo bo‗la 
boshlaydi. 
Bir yoshdan to 6 yoshgacha ta‘m bilish reseptorlarining sezuvchanligi 
ortib boradi. Maktab yoshidagi bolalarning ta‘m bilishi katta odamlarning ta‘m 
bilishidan uncha farq qilmaydi. Keksalarda ta‘m bilish sezgisi kamayadi. 
Hid bilish analizatori. Odam turli moddalarning hidini burnining yuqori 
chig‗anoqlarining o‗rta qismi va burun to‗sig‗ining shilliq pardasidagi maxsus 
reseptorlar orqali sezadi. Hid bilish hujayralari joylashgan shilliq pardaning yuzasi 
5 sm
2
keladi. Hid bilish hujayralarining o‗siqlari hidlash nervini hosil qiladi. 
Moddaning zarrachalari, uning hidini va ta‘mini ta‘min etadi.
Moddaning zarrachalari hidni sezish sohasining shilliq pardasiga tushib, 
hid bilish hujayralariga ta‘sir etishi natijasida hid sezgisi vujudga keladi. Hid 
bilish tufayli, odam va hayvonlar turli gazlarni va ovqatning hidini sezadi. Hid 
sezgisi nihoyatda o‗tkir va nozik. 
Modda havoda juda oz tarqalgan bo‗lsa ham odam uning hidini sezadi. 1 
litr havoda 1:1000000 g nisbatda yefir bo‗lganda ham odam uning hidini biladi. 
Hidlash organi ayniqsa vodorod sulfid gazi hidiga nihoyatda sezgir bo‗ladi. Ba‘zi 
bir hayvonlarda hid bilish sezgisi juda ham nozik bo‗ladi. Ba‘zi iskovich itlar 
nihoyatda kuchsiz hidni ham sezadi. 
Yangi tug‗ilgan bola binafsha, valeriana, lion, anis va boshqa, nohush 
hidlarga nisbatan yuz mimikasini o‗zgartirish, nafas olish va puls o‗zgarishi bilan 
javob beradi. Kuchli hid ta‘sir ettirilganda u chuqur va tez-tez nafas oladi, hamda 
tomir urishi o‗zgaradi. Bola 4 oylik bo‗lganidan boshlab turli hidlarni to‗liqroq 
ajratadi. Bog‗cha yoshidagi bolalarda hidlash reseptori rivojlanishda davom etadi.