Va oliy nerv faoliyati

Fiziologik funksiyalar. Fiziologik funksiyalar - hayot faoliyatining 
moslanish uchun ahamiyatli belgilaridir, organizm turli funksiyalarni o‗tay turib 
tashqi muxitga moslashadi yoki muhitni o‗z ehtiyojlariga moslashtiradi, hujayra, 
to‗qima, organ yoki organizmning har qanday fiziologik funksiyasi tirik 
mavjudotlarning tur yoki individda rivojlanishi tarixi - filogenez va ontogenezning 
natijasidir.  
Bu rivojlanish protsessida tirik strukturalarning muayyan funksiyalari 
paydo bo‗ladi va ular miqdor hamda sifat jihatidan o‗zgaradi. Modomiki shunday 

---

133 
ekan, har bir ayrim funksiyaning vujudga kelishi va rivojlanishini, ya`ni 
funksiogenezini o‗rganish fiziologiyaning muhim vazifasidir. 
Modda va energiya almashinuvi tirik organizmning asosiy funksiyasidir. Bu 
protsess organizmda va uning barcha strukturalarida doimo va beto‗xtov ro‗y berib 
turuvchi ximiyaviy va fizikaviy o‗zgarishlardan, moddalar o‗zgarishidan va 
energiya almashinuvidan iborat. 
Moddalar almashinuvi, yoki metabolizm 
hayotning zarur shartidir. Tirik o‗likdan, tirik mavjudotlar olami anorganik 
olamdan moddalar almashinuvi bilan farq qiladi. Anorganik olamda ham moddalar 
o‗zgarib va energiya almashinib turadi, biroq tirik organizm bilan o‗lik tabiatda bu 
protsesslar bir-biridan printsipial farq qiladi. Bu farqning moxiyatini F. Engel's 
"Tabiat dialektikasi"da juda yaxshi ta`riflab bergan: "Anorganik jismlarda ham 
moddalar shunday almashinuvi mumkin, aslda hamma yerda ximiyaviy ta`sirlar 
garchi juda sekin bo‗lsada bo‗lgani uchun hamma yerda ham moddalar shunday 
almashinib turadi.
Biroq farq shundaki, anorganik jismlarda moddalar almashinuvi ularni 
parchalaydi, organik jismlarda esa moddalar almashinuvi ularning yashashi uchun 
zarur shartdir: Moddalar almashinuvi tirik protoplazmaning yashashiga yordam 
beradi va uning o‗zidan yangilanib turishiga sabab bo‗ladi, moddalar almashinib 
turar ekan, hayot ham mumkin bo‗ladi. Moddalar almashinuvining to‗xtashi 
oqibatida organizm o‗ladi, protoplazma yemirilib ketadi, protoplazmaga harakterli 
bo‗lgan ximiyaviy birikmalar, avvalo oqsil birikmalar parchalanib, xech avvalgi 
holiga qaytmaydi. 
Qolgan barcha fiziologik funksiyalar – o‗sish, rivojlanish, ko‗payish, 
ovqatlanish va ovqatni hazm qilish, nafas olish, sekretsiya va hayot faoliyati 
tashlandiqlarini chiqarish, harakat, tashqi muhitning o‗zgarishiga javoban ro‗y 
beruvchi reaksiyalar va shu kabilar modda almashinuviga bog‗liq. Har qanday 
fiziologik funktsiya moddalar bilan energiya almashinuvining ma`lum yig‗indisiga 
asoslanadi. Busiz ayrim xujayra, to‗qima, organ yoki butun organizmning 
funksiyalariga birday taalluqli. 
Har qanday funktsiya bajarilayotganda organizm hujayralarida fizik-
ximiyaviy protsesslar va ximiyaviy o‗zgarishlar natijasida struktura o‗zgarishlari 
ro‗y beradi. Ba`zan bu o‗zgarishlarni mikroskopik tekshirishda aniqlasa bo‗ladi. 
Bunda sito va gistoximiyaviy usullar qimmatli ma`lumotlar beradi. Bu usullarning 
moxiyati shundaki, hujayra va to‗qimalarda ba`zi moddalarning joylashuvi hamda 
turli funktsiya bajarilayotganda shu moddalarning o‗zgarishi maxsus reaktivlar 
bilan aniqlanadi. Hujayra strukturasining o‗zgarishini ba`zan optik mikroskopda 
aniqlab bo‗lmaydi, chunki bunday o‗zgarishlar submikroskopik (ya`ni optik 
mikroskopda ko‗rish mumkin bo‗lgan chegaradan tashqarida) bo‗ladi. Ayrim 
farqlanuvchi optik mikroskopnikiga nisbatan kattaroq bo‗lgan elektron mikroskop 

---

134 
bunday o‗zgarishlarni aniqlashga yordam beradi (elektron mikroskop tasvirni 100 
000 - 200 000 marta kattalashtiradi).
Muskul qisqargan vaqtda muskul hujayrasida, nerv oxiri nerv impulsini 
nervlanuvchi organga o‗tkazayotganda shu nerv oxirida ro‗y beruvchi 
submikroskopik o‗zgarishlarni elektron mikroskopda kuzatish mumkin bo‗ldi. Har 
qanday fiziologik funksiya hujayra strukturasining o‗zgarishiga chambarchas 
bog‗liq degan tasavvur gistoximiyaviy va elektronmikroskopik tekshirishlar 
oqibatida tasdiqlandi. Strukturaning o‗zgarishlari qaytar, tez tiklanadigan bo‗ladi. 
Ayrim hollardagina ular qaytmas o‗zgarishlar bo‗lishi mumkin. Misol uchun 
sekretsiya (ya`ni hujayradan turli moddalar chiqishi)ning ikki turi mavjudligini 
ko‗rib o‗tamiz, ulardan birida hujayra muayyan moddalarni chiqarganiga qaramay 
butun qoladi, ikkinchisida hujayra qisman yoki butunlay parchalanadi 
Organizm, uning organ va hujayralari bajaradigan turli funktsiyalarga asos 
bo‗luvchi protsesslarning tabiatini tushunish uchun modda va energiya 
almashinuvining g‗oyat qisqa vaqt (millisekundlar va hattomikrosekundlar) 
ichidagi juda kichik o‗zgarishini o‗rganish juda muhim. Buning boisi shuki, 
hujayralarning ko‗pchilik muhim funktsiyalari miqdor jihatidan juda kichik 
bo‗lgan shu protsesslargа bog‗liq. Modomiki shunday ekan, juda kichik 
miqdordagi va tez o‗tuvchi fizikaviy va ximiyaviy protsesslarni aniqlashga imkon 
beruvchi sezgir va aniq tekshirish usullarini ishlab chiqish fiziologiya uchun g‗oyat 
muhim.
Olimlarni yangi tekshirish usullari bilan qurollantirgan fizika, ximiya va 
texnikaning zamonaviy muvaffaqiyatlaridan foydalanish fiziologiyaga shu jihatdan 
juda ko‗p yangilik berdi. Masalan, temperaturani o‗lchashda elektr usullarining 
sezgirligini oshirib, nerv tolasidan bir nerv impul'si o‗tayotganida qancha issiqlik 
hosil bo‗lishi aniqlandi; bunda temperatura atiga 10-60 (1 gradusning ikki 
milliondan bir bo‗lagi!) qadar ortadi. Nerv implu'slarining o‗tishi moddalar 
almashinuvining oz bo‗lsa-da kuchayishiga bog‗liq ekanligi shu tariqa ko‗rsatib 
berildi. Elektron kuchaytirgich va ostillograflarning qo‗llanilishi tufayli nerv 
tolalari va ularning oxirlarida mikrovoltlarga teng keladigan elektr potentsiallari 
farqini o‗lchash va shu yo‗l bilan organizm to‗qimalariga ba`zi nervlarning ta`sir 
etish mexanizmini aniqlash mumkin bo‗ldi.
Ximiyaning yangi usullari organizmda oz miqdorda hosil bo‗luvchi va unga 
1-10 kontsentratsiyada ta`sir ko‗rsatuvchi ko‗pchilik ximiyaviy birikmalarning 
strukturasini aniqlash imkonini yaratdi, buning natijasida organizmdagi hujayra va 
tuqimalarning o‗zaro ximiyaviy ta`sirini chuqurroq tushunish mumkin bo‗ldi. 
Organizm funksiyalari ximiyaviy, fizikaviy, shu jumladan, mexanik o‗zgarishlarda 
namoyon bo‗lishi bilan birga, ularni ana shu o‗zgarishlarning birortasidan iborat 

---

135 
deb bo‗lmaydi, chunki hayotiy funksiyalar ximiyaviy, fizikaviy protsesslarning 
o‗zaro bog‗liq bo‗lgan murakkab majmuasi, birligidan iborat.