Va oliy nerv faoliyati
Download 5.86 Mb. Pdf ko'rish
|
YOSH FIZIOLOGIYASI, GEGIYENASI
|
Gameostaz. Yuksak hayvonlar organizmida tashqi muhitning
ko‗pchilik ta`siriga qarshi turuvchi, hujayralarning yashash sharoiti bir qadar doimiy bo‗lishini ta`minlovchi moslanishlar vujudga kelgan. Bu bir butun organizmning hayot faoliyati uchun juda muhim ahamiyatga ega. Misollar bilan ko‗rsataylik, issiq qonli, ya`ni gavda temperaturasi doimiy bo‗lgan hayvonlarning hujayralari temperatura chegaralari tor (odamda 36-38° atrofida) bo‗lgan sharoitda normal ishlaydi. Haroratning bu chegaralardan chiqib ketishi hujayralar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladi. Shu bilan birga issiq qonli hayvonlar organizmi tashqi muhit temperaturasi ancha o‗zgargan sharoitda yashay oladi. Masalan, qutb ayig‗i -70° va +20° -30° temperaturada ham yashayveradi. Buning boisi shuki, bir butun organizmning atrof muhit bilan issiqlik almashinishi, ya`ni issiqlik hosil bo‗lishi (issiqlik ajralishi bilan davom etuvchi ximiyaviy protsesslarning intensivligi) va issiqlik chiqib ketishi boshqarilib turadi. Masalan, tashqi muhit temperaturasi past bo‗lganda issiqlik ko‗proq hosil bo‗ladi, issiqlik chiqib ketishi esa kamayadi. Shuning uchun tashqi temperatura bir qadar o‗zgarganda gavda temperaturasi doimo bir darajada turaveradi. Organizm hujayralaridagi elektrolitlar va suv miqdorining doimiyligi tufayli osmotik bosim bir qadar doimiy bo‗lgandagina hujayralar normal ishlay oladi. 137 Osmotik bosimning o‗zgarishi - ortishi yoki kamayishi hujayra funktsiyalari va strukturasining buzilishiga olib keladi. Organizm bir butun bo‗lgani uchun ortiqcha suv kirganda ham, suvdan mahrum bo‗lganda ham, ovqatdagi tuzlar miqdori ko‗p yoki kam bo‗lganida ham ma`lum vaqt yashay oladi. Buning boisi shuki, gavdada suv va elektrolitlarning doim bir xil miqdorda turishiga yordam beruvchi moslamalar bor. Suv ortiqcha kirganda ortiqchasi chiqaruv organlari (buyraklar, ter bezlari, teri) orqali organizmdan tez chiqib ketadi, suv yetishmaganda esa gavdada ushlab qolinadi. Chiqaruv organlari organizmdagi elektrolitlar miqdorini shu yo‗l bilan boshqarib turadi chiqaruv organlari ortiqcha suvni tez chiqarib yuboradi yoki organizmga tuzlar yetarli kirmaganda ularni organizm suyuqliklarida ushlab qoladi. Bir tomondan qon va to‗qima suyuqligidagi, ikkinchi tomondan hujayralar protoplazmasidagi ayrim elektrolitlar konsentratsiyasi turlicha. Qon va to‗qima suyuqligida natriy ionlari ko‗proq hujayra protoplazmasida esa kaliy ionlari ko‗proq. Kaliy ionlarini hujayra ichida ushlab turadigan, natriy ionlarining hujayrada to‗planishiga yo‗l qo‗ymaydigan maxsus mexanizm borligidan, hujayra ichi va sirtidagi ionlar koinsentratsiyasi farq qiladi. Tabiati xali aniqlanmagan bu mexanizm natriy-kaliy nasosi deb atalgan, u hujayradagi modda almashinuvi protsessi bilan boglangan. Organizm hujayralari vodorod ionlari kontsentratsiyasining o‗zgarishiga juda sezgir. Bu ionlar kontsentratsiyasining biror tomonga o‗zgarishi natijasida hujayralarning hayot faoliyati keskin darajada buziladi. Organizmning ichki muhitiga vodorod ionlari kontsentratsiyasining doimiyligi harakterli bo‗lib, bu doimiylik qon va to‗qima suyuqligida bufer sistemalar borligiga hamda chiqaruv organlarining faoliyatiga bog‗liqdir. Qonda kislotalar yoki ishqorlar ko‗payib ketganda organizmdan tezda chiqarib yuboriladi va shu yo‗l bilan ichki muhitdagi vodorod ionlari kontsentratsiyasining doimiyligi saqlanadi. Qondagi qand ko‗payib ketganda jigar va muskullarda undan polisaharid-glikogen sintezlanadi, bu modda hujayralarda to‗planadi, qondagi qand kamayganda esa, aksincha, glikogen jigar va muskullarda parchalanib, uzum shakari hosil bo‗ladi, bu modda qonga o‗tadi. Ichki muhit ximiyaviy tarkibi va fizik-ximiyaviy xossalarining doimiyligi yuksak hayvonlar organizmining muhim xususiyatidir. Bu doimiylikni ifodalash uchun U. Kennon keng tarqalgan gomeostaz iborasini taklif qilgan. Bir qancha biologik konstantalar, ya`ni organizmning normal holatini harakterlovchi barqaror miqdoriy ko‗rsatkichlar mavjudligi gomeostazning ifodasidir. Bunday barqaror ko‗rsatkichlarga: gavda temperaturasi, qon va to‗qima suyuqligining osmotik bosimi, ulardagi natriy, kaliy, kalsiy, xlor va fosfor ionlari, shuningdek oqsillar bilan qand miqdori, vodorod ionlari koitsentratsiyasi va boshqalar kiradi. Ichki 138 muhit tarkibi, fizik-ximiyaviy va biologik xossalari doimiyligi mutlaq bo‗lmay, balki nisbiy va dinamik ekanligini uqtirib o‗tish lozim. Bu doimiylikka bir qancha organ va to‗qimalarning beto‗xtov ishlashi tufayli erishiladi, tashqi muhit o‗zgarishlarining ta`sirida va organizm hayot faoliyati natijasida ichki muhit tarkibi va fizik-ximiyaviy xossalarida ro‗y beradigan o‗zgarishlar bir qancha organ va tuqimalarning betuxtov ishlashi tufayli tenglashib qoladi. Gomeostazning saqlanib turishida turli organlar va ularning sistemalari turlicha rol o‗ynaydi. Masalan, ovqat xazm qilish organlari oziq moddalarning organizm hujayralari foydalana oladigan shaklda qonga kirishini ta`minlaydi. Qon aylanish sistemasi organlari qonni to‗xtovsiz harakatlantirib va organizmda turli moddalarni tashib turadi, natijada oziq moddalar, kislorod va organizmning o‗zida hosil bo‗luvchi turli ximiyaviy moddalar hujayralarga keladi, hujayralardan ajralib chiqadigan tashlandiqlar (parchalanish maxsulotlari), shu jumladan, karbonat angidrid ularni organizmdan chiqarib yuboradigan organlarga keladi. Nafas organlari qonga kislorod kirishini va organizmdan karbonat angidridning chiqarib yuborilishini ta`minlaydi. Jigar va boshqa bir qancha organlar ko‗pchilik ximiyaviy o‗zgarishlarni yuzaga chiqaradi, xujayralarning hayot faoliyatida ahamiyati bo‗lgan ximiyaviy birikmalarni sintezlaydi va parchalaydi. Chiqaruv organlari buyraklar, o‗pka, ter bezlari, teri organik moddalar parchalanishining oxirgi mahsulotlarini organizmdan chiqarib yuboradi va qondagi qand miqdorini normalligini ta‘minlaydi. Demak to‗qima suyuqligidagi va organizm hujayralaridagi suv bilan elektrolitlar miqdori doimiyligini saqlab turadi. Gomeostazning saqlanishida nerv sistemasi juda muhim rol o‗ynaydi. Nerv sistemasi tashqi va ichki muhitning turli o‗zgarishlariga xushyorlik bilan reaksiya ko‗rsatib, organlar bilan sistemalar faoliyatini shunday boshqaradiki, organizmda ro‗y berayotgan va ro‗y berishi mumkin bo‗lgan o‗zgarish va buzilishlarning oldi olinadi. Organizm ichki muhitining nisbiy doimiyligini ta`minlaydigan moslamalar rivojlangani tufayli, organizm hujayralari tashqi muhitning o‗zgaruvchan ta`sirlarini unchalik pisand qilmaydi. K.l. Bernar ta`biri bilan aytganda, "ichki muhit doimiyligi erkin va mustaqil hayot shartidir". Gomeostazning muayyan chegaralari bor. Organizm qaysi sharoitga moslashgan bo‗lsa, o‗sha sharoitdan ancha farq qiluvchi sharoitda ayniqsa uzoq turganda gomeostaz buzilib, normal xayotga imkon bermaydigan katta o‗zgarishlar ro‗y berishi mumkin. Masalan, tashqi temperatura o‗zgarganda (oshganda yoki kamayganda) gavda temperaturasi ko‗tarilishi yoki pasayishi, organizm qizib ketishi yoki sovib qolishi, oqibatida esa xalok bo‗lishi mumkin. Xuddi shuningdek organizmga suv va tuzlar kirishi juda kamayganda yoki u mazkur moddalardan tamomila mahrum bo‗lganda ichki muhit tarkibi va 139 fizik-ximiyaviy xossalarining nisbiy doimiyligi bir necha vaqtdan keyin buzilib, organizm yashashdan to‗xtaydi. Tur va individ rivojlanishining muayyan bosqichlaridagina gomeostazning yuksak darajasi vujudga keladi. Tuban darajadagi hayvonlarda tashqi muhit o‗zgarishlarining ta`sirini kamaytiradigan yoki barataraf qiladigan moslamalar yetarlicha rivojlangan emas. Masalan, gavda temperaturasi issiqqonli xayvonlardagina nisbiy doimiy bo‗ladi (gomoyotermiya). Sovuqqonli hayvonlarning gavda temperaturasi tashqi muhit temperaturasiga yaqin bo‗lib, o‗zgarib turadi (poykilotermiya). Yangi tug‗ilgan hayvonning gavda temperaturasi, ichki muhit tarkibi va fizik-ximiyaviy xossalari voyaga yetgan organizmdagi kabi doimiy emas. Gomeostazning hatto salgina buzilishi ham patologiyaga olib keladi, modomiki shunday ekan, gavda temperaturasi, qonning arterial bosimi, tarkibi, fizik-ximiyaviy va biologik xossalari va shunga o‗xshash nisbiy doimiy fiziologik ko‗rsatkichlarni aniqlash kasalliklarni aniqlash (diagnostika) uchun kattа ahamiyatga ega. Download 5.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|