Va oliy nerv faoliyati

Qo‘zg‘alishning bir tomonlama o‘tkazilishi. Nerv markazlarining bir 
qancha harakterli xossalari bor. Bu xossalar nerv markazlarini hosil qiluvchi 
neyron zanjirlarining tuzulishidan va nerv impulslarining sinaps orqali o‗tish 
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Nerv tolasida impulslar ikki tomonga o‗tkazilishi 
mumkin. Markaziy nerv sistemasida qo‗zg‗alish faqat bir tomonga tarqalishi, ya`ni 
retseptor neyrondan oraliq neyronlar orqali effektor neyronga o‗tkazilish mumkin. 
Bu hodisa nerv markazlarida qo‗zg‗alishning bir tomonga o‗tkazilish qonuni deb 
ataladi. Nerv impulslari harakatining reflektor duga uchun harakterli yo‗nalishi 
shundan kelib chiqadi. 
Nerv markazlarida qo‗zg‗alishining bir tomonlama o‗tkazilishini quyidagi 
tajribada hammadan yaqqol ko‗rsatish mumkin. Hayvon orqa miyasinnng biron 
segmentidagi oldingi va orqa ildizlari qirqib qo‗yilib oldingi ildizdan efferent nerv 
tolalari, orqa ildizdan esa afferent nerv tolalari o‗tadi. Orqa ildizning markaziy 
uchiga elektr toki bilan ta`sir etilsa, oldingi ildizning markaziy uchidan esa 
elektr 
potentsiallari 
kuchaytirgich 
va 
osillografga 
uzatilsa, 
harakat 
potentsiallarining razryadlarini qayd qilish mumkin. Oldingi ildizga elektr toki 
bilan ta`sir etib, potentsiallar orqa ildizdan olib tashlansa, unda osillograf harakat 
potentsiallarini qayd qilmaydi buning boisi shuki, nerv impulslari sinapslar
orqali faqat bir tomonga o‗tadi. Impulslarni bir tomonlama o‗tkazish shu tariqa 
barcha - periferik va markaz ichidagi sinapslarning umumiy xossasidir. 
Sekinroq o‘tkazilish. Qo‗zg‗alish nerv tolalaridagiga nisbatan nerv 
markazlarida sekinroq o‗tkaziladi, refleks vaqtining ya`ni retseptor ta`sirlangan 

---

174 
paytdan boshlab javob reaksiyasi yuzaga chiqquncha o‗tadigan vaqtning nisbiy 
uzunligi shu bilan izohlanadi. Bu vaqtni refleksning latent davri deb ham 
yuritishadi. Latent davr mobaynida quyidagi protsesslar ro‗y beradi: retseptorlar 
quzg‗aladi (A), qo‗zg‗alish markazga intiluvchi nerv tolalari orqali nerv 
markazlariga o‗tkaziladi (B), qo‗zgalish markaziy nerv sistemasining ichida bir xil 
neyronlardan ikkinchi xil neyronlarga o‗tkaziladi (V), qo‗zg‗alish markaziy nerv 
sistemasidan markazdan qochuvchi neyronlarga o‗tkaziladi (G), qo‗zg‗alish
nervdan organga o‗tkaziladi va shu organ faoliyatining latent davri boshlanadi (D). 
Shunday qilib, refleks vaqti (R) shu barcha protsesslar uzunligining yig‗indi 
ifodasidan iborat: R=A + B + V+G+D. 
Markaz ichida qo‗zg‗alishning afferent neyrondan efferent neyronga 
o‗tkaziladigan vaqti (V) refleksning chin, yoki markaziy vaqti deb ataladi. Bu 
vaqtni aniqlash uchun yuqorida aytilgan boshqa barchа protsesslarga sarf qilingan 
vaqtni refleksning umumiy vaqtidan chegirib tashlash zarur: V=R-(A+B+G+D). 
Odamda pay reflekslarining, masalan tizza refleksining vaqti hammadan 
kamroq; u atigi 0,0196-0,0238 sekundni tashkil etadi. Bu reflekslarning markaziy
vaqti 0,003 sekundga teng. 
Ko‗z qovog‗iga ta`sir etilganda yoki ko‗zga ravshan yorug‗lik tushganda 
paydo bo‗ladigan ko‗z yumish refleksining vaqti uzunroq, u 0,05-0,2 sekundni 
tashkil etadi. Shu refleksning markaziy vaqti 0,036-0,186 sekundga teng ichki 
organlar, qon tomirlari va ter bezlarining reflektor reaksiyalar vaqti hammadan 
uzunroq. Bu organlarga impulslar vegetativ nerv sistemasi orqali o‗tadi. Masalan, 
teri tomirlarining kengayishi natijasida teri qizarish refleksining umumiy vaqti 20 
sekundni tashkil etadi va undan ham oshadi. Vegetativ reflekslar vaqtining bunday 
uzunligiga sabab refleks vaqtining uzunligigina emas, periferik effektor organning 
sekin javob qaytarishi hamdir. 
Refleks vaqti ta`surot kuchiga va markaziy nerv sistemasining holatiga 
bog‗liq. Ta`surot kuchli bo‗lganda refleks vaqti kuchsiz ta`surotdagiga nisbatan 
kaltaroq bo‗ladi. Charchaganda esa refleks vaqti uzayadi. Nerv markazlarining 
qo‗zg‗aluvchanligi oshganda refleks vaqti ancha qisqaradi. Markaziy nerv 
sistemasida qo‗zg‗alishning sekinroq o‗tkazilishi qo‗zg‗alishning sinapslar orqali 
o‗tish xususiyatlaridan kelib chiqadi. 
Yuqorida aytilganidek qo‗zg‗alishning sinaps orqali o‗tishi quyidagi uch 
asosiy protsessdan iborat: 1) nerv oxiri o‗ziga akson orqali kelgan impulsga 
javoban mediator ishlab chiqaradi; 2) mediator sinaps yorig‗i orqali postsinaptik 
membranaga diffuziyalanib o‗tadi; 3) shu mediator ta`sirida qo‗zg‗atuvchi 
postsinaptik potentsial vujudga keladi. Nerv oxiriga impuls kelgan paytdan 
boshlab, to qo‗zg‗atuvchi postsinaptik potentsial kelib chiqa boshlaguncha 
taxminan 0,5 msek o‗tishi aniq o‗lchab aniqlanadi.

---

175 
Nerv oxiridan mediator ajralib chiqishi postsinaptik membranaga 
diffuziyalanib o‗tishi uchun shuncha vaqt ketadi vaqt sinapsda kechikish deb 
ataladi. Postsinaptik potentsial kelib chiqqan paytdan tortib, to cho‗qqi 
potentsiali paydo bo‗lguncha yanа 1,5 -2 msek vaqt o‗tadi. Bu vaqt 
qo‗zg‗atuvchi postsinaptik potentsial kritik miqdorga ko‗tarilishi uchun zarurdir. 
Shunday qilib, qo‗zg‗alishning bir sinaps orqali o‗tishi uchun hammasi bo‗lib 2-3 
msek vaqt ketadi.Shunga asoslanib, nerv impulsini markaziy nerv sistemasiga 
o‗tkazuvchi sinapslar miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, aksari pay-muskul 
reflekslarining, jumladan tizza refleksining markaziy vaqti odamda taxminan 3 
msek ni tashkil etgani uchun bu reflekslar dugasi tarkibiga faqat bitta sinaps 
(to‗g‗risi parallel ulangan bir qator sinapslar) kiradi, deb hisoblashadi. Shuning 
uchun ham bundan reflekslarga monosinaptik reflekslar deb nom berilgan. Boshqa 
reflekslardan aksariyatining dugasi, yuqorida aytilganidek kamida 2 - 3 sinapsdan 
yoki shu sinaps qotorlaridan iborat.