Va oliy nerv faoliyati

Nerv markazlarining xossalari. Reflektor javob retsoptorlarning 
ta`sirlanish kuchiga va uzunligiga bog‗liq. Retseptiv maydonning ta`sirlanishi 
kuchaytirilganda impulslarni nerv markaziga o‗tkazuvchi nerv tolalari va 
qo‗zg‗algan retseptorlar soni ko‗payadi, binobarin, reaktsiyaga tortiladigan oraliq 
va effektor neyronlar soni ham oshadi. Shu bilan birga retseptor- larda
neyronlarning shunga yarasha har birida vujudga keluvchi nerv impulslarning 
chastotasi oshadi, buning natijasida ham refleks kuchayadi muskullarning 
qisqarishi, bezlar sekretsiyasi va shu kabilar kuchayadi. Ta‘sirot kuchi hatto bir 
xilda turganda ham ta`sirot uzunligi bir xilda turganda bir qancha hollarda yangi 
nerv elementlarining reaktsiyaga tortilishi hisobiga reflekslar kuchayadi. 
Qo‘zg‘alishlarning qo‘shilishi (summatsiya). Qo‗zg‗alishlarning 
qushilishi nerv markazlarining o‗ziga xos xususiyati bo‗lib, uni I. M. Sechenov 
1863- yilda birinchi marta tasvir etgan .Qo‗zg‗alishlarning qo‗shilishi shunda 
kurinadiki, periferik retseptorning yoki afferent nervlarning ikkita yoki bir nechta 
ta`siroti qo‗shilganda refleksni yuzaga chiqaradi, xolbuki shu ta`sirotlardan har biri 
alohida qo‗llanilganda reflektor reaktsiyani yuzaga chiqarishgа kamlik qiladi. 
Qo‗shilishning ikki turi: ketma-ket (vaqtdagi) va masofada (fazoda) qo‗shilish 
bor. 
Nerv markaziga bir xil afferent nerv tolalari orqali kalta ketma-ket keluvchi 
qo‗zg‗alishlarning o‗zaro ta`siri ketma-ket qo‗shilish deb ataladi. Bir afferent 
nervga yoki refleksning retseptiv maydoniga ritmik stimullar seriyasini berib, 
ketma-ket qo‗shilishni eksperimentda kuzatish mumkin. Shu stimullardan har 
birining kuchi refleksni yuzagа chiqarish uchun kifoya qilsa, bu stimullar ritm 
bilan qo‗llanilganda refleks kuchayadi. Ta`sirot kuchini har bir yakka stimulning 

---

176 
o‗zi refleksni yuzaga chiqarmaydigan qilib tanlansa, stimullar ketma-ket 
qo‗llanilganda reflektor javob yuzaga chiqishini qo‗zg‗atsa bo‗ladi.
Hatto katta kuchli yakka stimul retseptorlarga qo‗yilganda ham ba`zi 
reflekslar umuman yuzaga chiqmaydi. Masalan, bosh miyasidan mahrum qilingan 
(spinal) itda hatto katta kuchli yakka induktsion zarb qashinish refleksini yuzaga
chiqara olmaydi. Bu refleksning teridagi retseptiv maydoni sekundiga 18 
zarbli chastota bilan keluvchi kuchsiz induktsion tok bilan ritmik ravishda
ta`sirlansa, 2- 3 soniyadan keyin reflektor reaktsiya yuzaga chiqadi. Bir 
retseptiv maydonga kiradigan turli retseptorlarga ikkita yoki bir nechta stimul bir
vaqtda ta`sir etsa, qo‗zg‗alishlar masofada qo‗shiladi. Masalan, itda qashinish 
refleksining retseptiv maydoni doirasida terining bir-biridan 10 m uzoqdagi ikki 
qismi bo‗sag‗adan past kuch bilan bir vaqtda ta`sirlansa, bu refleks yuzaga 
chiqishi mumkin. Xolbuki, shunday ta`sirotning har biri alohida qo‗llanilganda
qashinish refleksini yuzaga chiqarmaydi, bir vaqtda qo‗llanilganda esa reflektor, 
reaktsiya ro‗y beradi. Bir refleks retseptiv maydonining markazga intiluvchi ikkita 
nerv, tolasi ko‗p deganda 15 msek intervalda bo‗sag‗adan past kuch bilan 
ta`sirlanganda ham qo‗zg‗alishlar masofada qo‗shiladi. 
Nerv markazlaridagi qo‗zg‗alishlarning qo‗shilish mexanizmi quyidagidan 
iborat. Neyronda harakat potentsiali yuzaga chiqishi uchun nerv hujayrasidagi 
postsinaptik membrana depolyarizatsiyasi muayyan kritik darajaga yetishi kerak. 
Nerv oxirlaridan ajralib chiqadigan qo‗zg‗atuvchi mediator ta`sirida postsinaptik 
membrana shunday depolyarizatsiyalanadi. Ammo yakka impulsga javoban har bir 
ayrim nerv oxiridan otilib chiqadigan mediator portsiyasi juda kam, shu sababli 
yakkа sinapsda yuzaga chiqadigan qo‗zg‗atuvchi postsinaptik potentsial bo‗sag‗a 
miqdoridan 8-10 baravar kamroq.