Vazirligi alisher navoiy

O‘zbek tili leksikologiyasining shakllanishi va takomillashuvi

So‘z va uning ma’nolari haqida o‘zbek tilishunosligi tarixida juda uzoq davrlardan buyon fikr yuritib kelinganining guvohisiz. Lekin o‘zbek tilining bir necha sathlardan tashkil topgan bir butunlik ekani, o‘zbek tili tizimida leksik sathning o‘rni va leksik birliklarni o‘rganuvchi tilshunoslikning alohida bo‘limi mavjudligi, bu bo‘limning boshqa bo‘limlar bilan munosabati kabi masalalar, umuman, leksikologiya o‘zbek tilshunosligining tarkibiy qismi va bir yo‘nalishi sifatida XX asr o‘rtalaridan shakllandi.





¹Ғуломов А. Ўзбек тили грамматикаси. –Тошкент. 1979.156-бет
O‘zbek tili leksikasi shakllanishida Faxri Kamolning «Hozirgi zamon o‘zbek tili kursidan materiallar» rukni ostida chop etilgan «O‘zbek tili leksikasi» va Y.D.Pinxasovning «Hozirgi o‘zbek tili leksikasi» risolalari hamda «Hozirgi zamon o‘zbek tili kursidan materiallar» rukni bilan e’lon qilingan barcha risolalarni o‘zida jamlagan «Hozirgi zamon o‘zbek tili» asari katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Bu asarlarda o‘zbek tilshunosligi tarixida ilk marta leksikologiya o‘zbek tilshunosligining alohida bo‘limi ekani, uning o‘rganish obyekti, maqsad va vazifalari, tilshunoslikning boshqa bo‘limlar bilan munosabati belgilandi. So‘z bilan tushuncha o‘rtasidagi uzviy munosabat va ularning o‘zaro farqi yoritildi.
So‘zlarning leksik va grammatik ma’nolari bir-biridan ajratildi. Faxri Kamol bu haqda quyidagilarni yozadi: «Gapni tashkil etgan har bir so‘z o‘zining asosiy leksik ma’nosidan tashqari, kamida bir yoki ikki grammatik vazifasini ado etadi. Masalan, paxta gulladi gapida paxta so‘zi o‘zining leksik ma’nosi jihatidan texnika o‘simligining bir turini, gulladi so‘zi esa uning gulga kirganini bildiradi. Bu leksik ma’nodan tashqari, gap tuzilishida qatnashgan har bir so‘z bir necha grammatik vazifani bajaradi: paxta predmet nomini bildiradi, bosh kelishikda, son jihatidan birlikda kelgan; gulladi fe’l, o‘tgan zamon, birlik, uchinchi shaxs, o‘timsiz, aniqlik maylini ko‘rsatadi. Kelishik, shaxs, zamon, mayl, harakatning o‘timli yoki o‘timsizligi so‘zlarning grammatik xususiyatidir». Shuningdek, hali o‘zbek tili leksikologiyasida so‘zlarning uzual va kontekstual ma’nolari farqlanmasdan turib bu asarda so‘zlarning kontekst bilan bog‘liq ma’nolari haqida fikr yuritiladi. Ko‘p so‘zlar o‘zlarining asosiy ma’nolari bilan cheklanib qolmay, turli kontekstda turlicha ma’noga va ma’no ottenkalariga ega bo‘lishi haqida gap boradi.
Bundan tashqari, so‘zlarning ko‘p ma’noliligi, o‘z va ko‘chma ma’nolari haqida ma’lumot beriladi. Lekin ko‘p ma’nolarning turlari ko‘rsatilmaydi. Qolaversa, omonimlar, sinonimlar, antonimlar haqida qisqacha fikr yuritiladi.
Muallif o‘zbek tili leksikologiyasi buyicha kuzatishlarini davom ettirdi.
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kitobining leksikologiya qismi Faxri Kamol tomonidan yozilgan. Unda leksikologiya oldingilardan birmuncha kengaytirildi.
So‘zlarning leksik-semantik guruhlari haqida ilk ma’lumot berildi. Ma’no kategoriyasi atamasi kiritildi va bu atama ostida polisemiya, omonimiya, sinonimiya, antonimiya hodisalari o‘rganildi.
Omonimlar, sinonimlarning ichki ko‘rinishlari haqida batafsil ma’lumot berildi. Omonimlar ichki tuzilish va tashqi ko‘rinish belgisiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) leksik omonimlar; 2) grammatik omonimlar; 3) morfologik omonimlar (omomorfemalar); 4) fonetik omonimlar (omofonemalar); 5) grafik omonimlar (omograf yoki omogrammalar).
Omonimlarning bunday bo‘linishlarida muayyan tamoyilga buysunish va yetarli ilmiy dalillash alomatlari yetishmasa-da, omoleksemalar farqining yoritilishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Sinonimlar ham tuzilish belgisiga ko‘ra ideografik, emotsional, ekspressiv- stilistik turlarga ajratildi va bu turlarning bir-biridan farqli belgilari aniqlandi.
O‘zbek tili leksikologiyasida ilk bor leksik dubletlar haqida ma’lumot berildi. Keyinchalik, M.Mirtojiyev, I.Qo‘chqortoyev, A.Xojiyev, B.Isabekov, R.Shukurovlarning leksik omonim, sinonim va antonimlar tadqiqiga bag‘ishlangan maxsus asarlari maydonga keldi. Bu asarlar o‘zbek tili leksikologiyasining yanada takomillashuvi uchun xizmat qildi.
Faxri Kamol o‘zbek tili leksikasining rivoji, uning tarixiy qatlamlari, unda umumturkiy, o‘zbek, fors-tojik, arab, rus va boshqa tillarga doir so‘zlarning o‘rni haqida dastlabki ma’lumotni bergan bo‘lsa, o‘zbek tili leksikasining tarixiy qatlamlari va har bir qatlamni o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotning vujudga kelishi o‘zbek leksikologiyasi takomillashuvida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Shuningdek, Faxri Kamol so‘zlarning ko‘chma ma’nolari haqida boshlang‘ich ma’lumot bergan esada, ko‘chma ma’no turlari, ularning hosil bo‘lish yo‘llari yoritilmagandi. Ana shu muammoni yoritishga M.Mirtojyev va T.Aliqulov bel bog‘ladi.
M.Mirtojiyevning «O‘zbek tilida polisemiya» va I.Shukurovning «O‘zbek tilida troplar» asarlarining yaratilishi mazkur muammoni yoritishda katta voqea
bo‘ldi. Ko‘chimlarning u yoki bu turlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan alohida tadqiqotlarning dunyoga kelishi o‘zbek tili leksemalarining ko‘chma ma’nolarini chuqurroq o‘rganish, metafora, metonimiya kabi hodisalarning lingvistik moxhiyatini ochib berishda katta xizmat qildi.
60-yillardan o‘zbek onomastikasi alohida yunalish sifatida shakllana boshladi. Uning shakllanishida E.Begmatovning xizmati katta. Prof. Z.Do‘simov, T.Nafasov, N.Husanovlar tadqiqotlari bu yo‘nalishni yana ham rivojlantirdi.
O‘zbek tili leksikologiyasi buyicha erishilgan yutuqlar sintezi sifatida
«O‘zbek tili leksikologiyasi» kitobi (1991) maydonga keldi.
Xususan, U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayev tomonidan yozilgan
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kitobining leksikologiya qismi o‘zbek tavsifiy leksikologiyasidan sistemaviy leksikologiyaga o‘tish davri, leksikologiyaning mazkur ikki yo‘nalishi o‘rtasidagi ko‘prik sanaladi. Chunki unda tavsifiy leksikologiya an’analari davom ettirilgan va takomillashtirilgan bo‘lishi bilan birga sistemaviy leksikologiyaning asosiy belgilaridan hisoblangan uzviy tahlil uslubi joriy etildi. Bu jihatdan kitobning 2-nashri bilan 3-nashri o‘rtasida ham farq mavjud. 2-nashrida so‘zning mazmuniy tuzilishi, leksik ma’no turlari izohida sistemaviy tilshunoslikka tomon burilish sezilgan, 3-nashrida bu harakat yanada kuchaydi. Unda leksik ma’no semantik qismlarga semalarga parchalab o‘rganiladi. Leksema bir necha semalar munosabatidan tashkil topgan butunlik deb qaraladi. Bu semalar ichida ma’lum bir sema leksemalarni muayyan leksik-semantik guruhlarga birlashtirishga xizmat qilishini va u birlashtiruvchi (integral) sema hisoblanishini, ayni shu sema hajmi kattaroq; guruhdan ushbu leksik-semantik guruhni ajratib olishda farqlovchi (differensial) sema bo‘lib xizmat qilishini bayon qiladi. Semantik tahlil usuli bilan aka leksemasining leksik ma’no tarkibida quyidagi semalar ajratildi:

1. 
   «kishi»;
   
2. 
   «erkak»;
   
3. 
   «tug‘ishgan»;
   
4. 
   «yoshi katta».
   

Bu semalarning barchasi leksemani boshqa leksemaga zidlash asosida hosil qilindi. Natijada sistemaviy tilshunoslikning tamal toshi sanalgan fonologik zidlanishlar va undagi differensial hamda intefal belgilar o‘zbek tili leksikologiyasiga olib kirildi.
Leksemalar leksik ma’nosining semantik tahlili joriy etilishi, har bir leksemaning leksik ma’nosi bir necha semalardan tashkil topishi, shu bilan birga, leksemaning leksik ma’nosi muayyan tuzilishga ega bo‘lishi va bu tuzilish ideografik, uslubiy, turkumlik semalarini o‘z ichiga olishining e’tirof etilishi bilan an’anaviy ko‘p ma’noli (polisem) leksemalarni boshqacha nomlashga to‘g‘ri kelidi. Shuning uchun Sh. Rahmatullayev mazkur leksemalarni polisemem leksemalar, bunday hodisani esa polisemiya deb nomladi.
Leksikologiyaning tavsifiy bosqichdan nazariy bosqichga ko‘tarilishida I.Qo‘chqortoyev tadqiqotlari katta rol o‘ynadi. Bu asarlarda muallif F.D. Sossyurning tilning belgilar sistemasi ekani haqidagi ta’limotiga asoslangan holda o‘zbek tilshunosligi tarixida birinchilardan bo‘lib lug‘at tarkibini sistemaviy struktur o‘rganish muammosini ko‘tarib chiqdi va o‘zbek nutq fe’llari misolida leksemalarning sistemaviylik tabiatini yoritib berdi. R.Rasulovning holat fe’llarining uzviy (komponent) tahliliga bag‘ishlangan tadqiqoti o‘zbek sistemaviy leksikologiyasining shakllanishiga mustahkam poydevor yaratdi.
70-80-yillarda o‘zbek tili leksikasini tizim sifatida o‘rganishga bag‘ishlangan bir qator ilmiy asarlar dunyoga keldi. Ular orasida R.Yunusov, S.Riyosov, A.Salkalamanidze, B.Jo‘raev, R.Safarova, M.Narziyeva singari tadqiqotchilarning izlanishlari alohida ajralib turadi. Shuningdek, O‘.Sharipovaning yumush fe’llarining (1996), S.Muhammedovaning yo‘nalma harakat fe’llarining (1999) sistemaviy tahliliga bag‘ishlangan monografik asarlari paydo bo‘lishi o‘zbek sistemaviy leksikologiyasini yangi tadqiqotlar bilan boyitdi.
O‘zbek leksikologiyasining yuqori bosqichga ko‘tarilishida jahon sistemaviy-struktur tilshunosligining eng yaxshi jihatlarini o‘zida mujassamlashtirgan va o‘zbek tilshunoslari erishgan yutuqlarni sintezlashtirgan
«O‘zbek tili sistemaviy leksikologiyasi asoslari» kitobining yuzaga kelishi katta
voqea bo‘ldi. Asarda sistemaviy tilshunoslikning asosiy tushunchalarini izchil bayon qilib berish, lingvistik oppozitsiyalar va ularning leksik sathda namoyon bo‘lishi, leksemaning boshqa til birliklari tizimida tutgan o‘rni, uning shakl va mazmun munosabatidan tashkil topgan butunlik ekani bayon qilinadi.
Mualliflar o‘zbek tilshunosligiga ilk bor leksemaning shakl tomonini ifodalash uchun A.Martins foydalangan monema atamasiga qiyosan nomema atamasini olib kirdilar va uni leksemaning mazmun tomoni bo‘lgan sememaga zidlagan holda har qanday leksema nomema va semema munosabatidan tashkil topgan butunlik ekanini ta’kidladilar. Leksema sememasining tarkibi yoritib berildi. Uning tarkibidagi uch xil sema: 1) atama semasi; 2) ifoda semasi (konnotativ semalar); 3) vazifa semasi (funksional semalar) alohida-alohida bayon qilindi. Bir semali va ko‘p semali leksemalarni ajratishda mualliflar, an’anaviy leksikologiyadan farqli ravishda, distributiv lingvistika yutuqlaridan foydalangan holda barqaror birliklar va nutqiy ko‘rinish, erkin (o‘xshash) va bog‘liq (noo‘xshash) qurshov tushunchalariga asoslandilar. Leksemalarning paradigmatik va sintagmatik munosabatlarining yoritilishi hamda ularning leksik-semantik guruhlarga va leksik-tematik (mavzu) to‘dalarga ajratilishi, leksik-semantik guruh a’zolarining markaz-qurshovdan tashkil topishi, bu guruhda markaziy leksemalar orasida graduonimik, giponimik (jinstur),