Vazirligi alisher navoiy

Tadqiqotmetodlari.Mafkuraviyfalsafiy, tarixiy, madaniyatshunoslik, etnografikvapedagogo-psixologikadabiyotlarnio’rganish;
o’quvchiyoshlarningg’oyaviy-estetikqarashlarinio’rganish,
badiiytadbirlarnio’tkazishjarayoninikuzatish; suhbat; intervyu, natijalarniurganishvaumumlashtirish,
badiiyto’garaklarningommaviyvatajribasinio’rganishvatajriba- tadqiqotkabimetodlardanfoydalanildi.
Tadqiqotningilmiyyangiligi:o’quvchilarnibadiiyto’garaklardag’oyaviy- estetiktarbiyalashningnazariymasalalariishlabchiqilganligi;
ta’limmuassasalaridamilliybadiiy-estetikan’analardanfoydalanishningimkoniyatlariko’ rsatibberilganligi; milliyan’analartizimivatarixitahlilqilinib, ularningtarbiyaviyimkoniyatlaritavsiflanganligi; havaskoro’quvchilarda “ommaviymadaniyat”, “axloqsizlikfalsafasi”,
missionerlikvaprozelitizmmafkuralarita’sirigaqarshimafkuraviyimmunitetnishakllantir ishningshakl, metodvavositalariningmazmuni, xususiyatlarianiqlanganligibilanbelgilanadi.
Tadqiqotningamaliyahamiyati-o’quvchilarniuzbekxalqimilliyan’analarivabayra mlarivositasidag’oyaviy-estetiktarbiyalashbuyichata’limmuassasalaribadiiyto’garaklar ida, «Ma’naviyatvama’rifat» markazlaridava “Yoshlarmarkazlari”da, iste’dodli, iqtidorlio’quvchilarning«Kamolot- kelajaktayanchi»qishkifaollarmaktabidahamdao’quvchilarbilantarbiyaviyisholibborish daqo’llaniladiganuslubiytavsiyalar,
“Badiiyhavaskorlikto’garaklaridao’quvchilarnig’oyaviy-
estetiktarbiyalashbo’yichamaxsuskurs” dasturi, “Tadbirsamaradorligining 10 sharti”talablarmajmuasida, ssenariylarda,
ta’limmuassasalaridaolibborilayotganma’naviy-ma’rifiyishlarda
“o’quvchilargao’ztengdoshlariorqalita’siro’tkazish” usuliningishlabchiqib, joriyetishusullaritaklifetilganligidao’zifodasinitopdi.
I-BOB. SINFDANTASHQARIMUSIQATARBIYASININGO’QUVCHI – YOSHLARNIG’OYAVIYTARBIYALASHDAGIXUSUSIYATLARI
1.1.

Sinfdantashqarimusiqatarbiyasiningo’quvchiyoshlarnig’oyaviytarbiyalashdag ipsixo-pedagogikxususiyatlari.

G’oyaviy-estetiktarbiya -
o’quvchilarningestetikdidivag’oyaviyideallarinimujassamlashtirish,
bunyodkorg’oyalarvasan’atdagigo’zalliknito’g’riidrokqilishvabaholashqobiliyatiniriv ojlantirishjarayonidir.
Go’zallikninginsonma’naviyatiga,
g’oyalarigata’sirqilishimkoniyatlarihaqidagifikrlarAlBeruniy, FaxriddinAr-Roziy, AlisherNavoiy, NajmiddinNavkatiy,
DarveshaliChangiyvaboshqalarningasarlaridahamuchraydi. Sharqningbuyukmutafakkirlari,
qomusiyolimlarisan’atniinsonma’naviyatigata’siretuvchisamaralivositalardanbirisifati daqaradilarvasan’at,
xususanmusiqaningkomilinsonma’naviyatinishakllantirishdagiimkoniyatlariniochishg akattahissaqo’shdilar.
Bundaytaraqqiyparvarqarashlarhozirgikundahamo’zkuchiniyo’qotganiyo’q. Aksincha, yangichatalqinvatahlilqilinmoqda. Zero,
ularg’sibkelayotganyoshavlodnig’oyaviytarbiyalashnazariyasivaamaliyotiniishlabchiq ishdatarixiyasosbo’libxizmatqilaoladi.
O’quvchig’oyaninggo’zalligihaqidagitaasurotlarniborliqningturli- tumanmanbalardanoladi. Tabiatninggo’zalligibuyoqlarning, tovushlarning, shakllarningtuganmasturli-tumanligidavauyg’unligida, organikvanoorganikdunyodavujudgakelayotganhodisalarningqonuniyvadavriyalmashi nuvidanamoyonbo’ladi. Ubolalikdavridanoqgo’zalliknitabiatning, undagio’simliklar,
dalalar, daryovatog’larningabadiyo’zarobog’liqharakatidan, tabiatningmuttasilyangilanibturishibilanbirgahisqilaboshlaydi.
G’oyaviytushunchalaresaijtimoiyxususiyatgaega. Ularijtimoiy- ma’naviyhayotdagihodisalargabog’liqholdapaydobo’ladi. O’zxalqiningbaxt- saodatiuchunkurashdagiqahramonlikning,
insonlaro’rtasidagimunosabatlarninggo’zalligi,
zamondoshlarma’naviybarkamolligiyoshlarnihayajongasoladi,
ma’naviyjasoratgahavasuyg’otadi. O’quvchihayotiytajribalarto’playotib, g’oyalarmazmunini, go’zallikvaxunuklik, janoblikvatubanlik, yaxshilikvayomonlikkategoriyalariorqalibaholashnio’rganadi.
Ta’limmazmunidao’tiladigan“Estetika”, «Milliyg’oya” vaboshqafanlarbninguchunnazariymanbanihosilqiladi.
L.S.Vigotskiyestetiktaasurotlarningboymanbasisifatidaborliqningbadiiyifodasini
«bizningijtimoiyhayotdagimavjudligimizningengmaxfiy, engshaxsiytomonlari» debataydi.
San’atma’naviyatningin’ikosivabadiiyshaklisifatidao’tamurakkabvako’pqirralihodisad ir. Undao’quvchishaxsigata’sirqiladiganmafkuraviy, axloqiy, estetiktomonlaruzviybirikibketadi”(40, 25), deganedi.
O’quvchilardahis-tuyg’umadaniyatini, obrazlivamavhumtafakkurni, tasavvurnig’stirishdatasviriysan’atningahamiyatibeqiyosdir.
Tasviriysan’atasarlariinsonhayotinivatabiatnibilishdayordamberadi. Unafaqatko’rinadigannarsalarniidrokqilishda, balkiijodkorliknirivojlantirishdahamalohidaqimmatgaega.
Rasmvahaykallardavoqyealarzanjiriningbironi, birbo’lagitasvirlanganbo’lsa-da, tomoshabinulardavoqyealar, xaraktervaobrazlarniharakatdako’raoladi.
Musiqaborliqnikuylarda, ohanglarda, tovushlarningtovlanishlarida, turlixiljaranglashidaaksettiradi. Musiqa - tovushlardaochiladiganhis-
tuyg’ularningbutunbirto’plamisifatidao’quvchilaremosionalta’sirqilishkuchigako’raye takchio’rinniegallaydi.
O’quvchilarningg’oyaviydunyoqarashinishakllantirishdabadiiyadabiyot - so’zsan’atiningrolibuyukdir. Til - insonlarningfikralmashinuvidaasosiyvositabo’lib, turmushningturlitomonlarinio’zidaaksettiradi.
Shuninguchunadabiyotdahayothodisalarinibadiiytasvirlashningimkoniyatlarijudakeng dir. So’z - ifodavositasisifatidayanadaqudratlibadiiykuchgaega. So’zorqaliifodalanganobrazningasosidatushunchayotadivaubirinchinavbatdaaqlorqalii drokqilinadi. Shuninguchunadabiyot - o’quvchilarningma’naviynafosatinibunyodkorg’oyalargo’zalliginianglashgaqaratilgan bilimvako’nikmalaririvojlantirishdamuhimvositabo’libxizmatqiladi.San’atningteatr, notiqlik, estrada, kino, televideniye, sirkkabiturlario’zlaridabirnechasan’atturlariadabiyot, rassomchilik, musiqa, badiiyfotografiya, raqssan’atielementlarinibirlashtiradi.
Teatrningxususiyatiuningsahnaviyifodaliligida: spektakldagibadiiyo’qish, pantomima, dekorativbezashvamusiqiyhamrohlikningo’zigaxosmuhitidama’naviy- estetikmazmunniidrokqilinadi. Teatrdaaktyorlarningtomoshabinlarbilanto’g’ridan- to’g’riijodiymuloqatio’rnatiladi, birgalikdaqayg’urish, adabiyqahramonkechinmalaribilanyashashuchunqulayshart-sharoitlaryaratiladi.
Shuninguchuno’quvchilarningsahnadasodirbo’layotganhodisalargamunosabatijudafao lvabevositatusgakiradi.
O’quvchilarnig’oyaviytarbiyalashomillarisirasigahozirgizamonsan’atiningkengta rqalgan, ommaviyturlaridankinovatelevideniyahamkiradi. Ularo’zlaridabarchasan’atlarningimkoniyatlarinivailmiy- texnikaviytaraqqiyotningengyangiyutuqlarinimujassamlashtirgan.
Turlitadbirlardaqatnashisho’quvchilarningtabiatigamosbo’lib, ularnitasavvurqilinayotganholatlardaharakatqilishga,
o’zlarichayangiliklaryaratishgaundaydi, ularningijodiykuch- quvvatiniyuzagachiqaradi, g’oyaviytaassurotlariniuyg’otadi. O’quvchilarayniqsabadiiyfaatjarayonida:
badiiyobrazlaryaratishbilanbevositabog’langanadabiyot, musiqasahnaasarlaridaginozikgo’zallikniyaxshihisqiladilar.
Shundayqilib, badiiyto’garaklardaamalgaoshiriladigang’oyaviy- estetiktarbiyao’quvchiningnafaqatbadiiyhis-tuyg’ulardoirasini,
balkiuninge’tiqodinikuchaytirishgahamxizmatqiladi. Estetikfaato’quvchigasan’atdagi, tabiatdagibunyodkorg’oyalarimiz – yurttinchligi, Vatanravnaqi, xalqfarovonligi, ijtimoiyhamkorlik, komilinson, millatlararototuvlik, dinlararobao’rikenglikkabimilliyg’oyalarimizdagigo’zalliknihisqilishvaqabulqilishday ordamberib, qiziqishuyg’otib, unitushunishgao’rgatadi. Bujarayonningpedagogikboshqarilishiesao’quvchilardabadiiy- ijodiyqobiliyatlarnitarbiyalab, atrofdagihayotga, o’qishga, mehnatgavaxulq- atvorgago’zallikkiritishgarag’batlantiradi.
Shuo’rindag’oyaviytarbiyaningmaqsadivavazifalarimuammosialohidae’tibornital abqiladi. G’oyaviy-
estetiktarbiyaningmaqsadinigo’zalliktushunchasinianiqizohlamasdan, belgilamasdanturibifodalashpedagogikmavhumlikkaolibkeladi. G’oyaviy- estetiktarbiyaningmaqsadinisan’atvama’naviyatbirligi, san’atningg’oyaviy-estetik, pedagogikahamiyatinuqtainazaridanbelgilashmaqsadgamuvofiq.
Shujihatdang’oyaviy-estetiktarbiyaningmaqsadinig’oyaviy- estetikideallarorqalisan’atgavahayotgag’oyaviy-
emosionalmunosabatlarnishakllantirishdaniborat, debbelgilashmumkinbo’ladi.
Shundayqilib, badiiyhavaskorlikto’garagio’quvchilardag’oyaviy- estetikideallarnishakllantiraborib, g’oyadagigo’zallikniko’rish, hisqilish,
yaratishmalakalarinishakllantirishbilang’oyaviy- estetiktarbiyaningta’sirchanvositasinitashkilqiladi.
Buninguchunesamilliylik, uningafzalliginihayotiyfaktlaryordamidanamoyishqilishsamaraliekanligitasdiqlandi. Samarqanddavlatuniversitetidatashkiletilgan «Qo’rg’on” ansamblibadiiyrahbariprofessorA.Nasimovbuusulniqo’llashda “Saodat” jurnalidanolinganmaqoladanfoydalandi.
Undao’zbeksan’atiningamerikalikmuxlisasiLaurelGreyxonimbilansuhbatdanfoydalani ldi.
“Bizg’arbayollarigahamsharqonanafosatvadonishmandlikkerak,
-deydio’zbeksan’atiningtarg’ibotchisiamerikalikLaurelGreyxonim. “Menqalbanmusulmonman, o’zbekchauyyasatibqo’yganman,
tokchadaqur’onikarimturadi. Atlasdayurishniyaxshiko’raman. Afsuski, menko’chalardaatlaskiyganqizlarkamayganiniko’rdim.
qoraatlasdaysochlariniturlichabo’yabyurganayollarniko’rib, rosti, taajjublandim. Harbirnarsaningtabiiysiyaxshiemasmi? o’zbekayollaritabiiygo’zalliklari, malohatlari, soddaliklariniyo’qotmasliklariniistardim.
Bizamerikalikayollarerkakshodabo’libketganmiz. Ayolhamishanozikligidaqolsayaxshi, debo’ylayman. Harbirmillatningo’zdonishmandligibor. Liboslar, kiyinishurflaridahamxalqningtarixi, fe’l-atvorivahaqiqiyqiyofasiaksetadi.
o’zdonishmandbuloqlaridanuzoqlashganmillatlaro’zliginitezyo’qotadi. Dunyodaellar, elatlarjudako’p. Meno’zbekxalqiniAllohgo’zallar, donolarvama’nanqudratlixalqlarsirasidanqilibyaratgan, debbilaman. Mehrim, muhabbatimsizgabo’lsin, o’zbekistonayollari”.
Foyaviy-estetikideallarningo’quvchilarnio’zigatortuvchi, maftunetuvchikuchishundaki,
ularkishilarningjamiyathayotidagiturlisohalardagiengjanobintilishlariniaksettiradi. Shubilanbirqatordao’quvchilaruchung’oyaviy- estetikideallarninghayotiyligivaulargaamaldaerishishmumkinligihammuhimdir.
O’quvchilardag’oyaviy-
estetikideallarnishakllantirishvamilliyg’oyaviyideallargaestetikmunosabatjarayoniikki bosqichdaniborat. Ularbir-birlaribilanuzviybog’langan. Birinchibosqichdao’quvchio’zhayotidavomidailkijtimoiyyo’l-
yo’riqlarniegallayboradi,
buto’garaklarrahbarlario’quvchiningg’oyaviy-estetikideallarto’g’risidagitasavvurlarini maqsadgamuvofiqyo’nalishdashakllantiraboradilar.
O’tkazilgantadqiqotlarimizaynanjamiyat, Vatan, ravnaqiuchunqilinadiganmanfaatigaqaratilganfaatda,
tadbirlardao’quvchilarnig’oyaviy-
estetiktarbiyalashningbeqiyoszahiralarimavjudliginiko’rsatdi. Badiiyto’garaklaro’quvchilarninafaqatmazmuni,
balkibadiiyshaklibilanhamo’zigajalbqiladi. Ularniqahramonlik, romantikao’zigatortibturadi. Badiiyfaatjarayonidagisayr, sayohatlar, tadqiqot, kashfiyot, ijodiyishlaro’quvchilargajudayoqadi.
Badiiyto’garaklardao’quvchilarbilano’tkaziladigantadbirlarnitashkilqilishdaularni ngdidi, qarashlari,
faatigavaxulqigao’rtoqlariningfikrikattata’sirko’rsatishinihisobgaolishzarur. Ularo’zlariningbarchaharakatlaridashufikrnihisobgaolibishtutadilar.
O’quvchilaruchuno’smirlardauchraydigankishiningayrimxususiyatlarinimutlaqlas htirishxavftug’dirmaydi, biroqularningnoijtimoiyxulq-atvorga, ayrimqalbaki, romantikobrazlargataqlidqilishlariningoldiniolishzarur.
Xo’sh,
o’quvchilarningbadiiyto’garaklardagifaatidagibevositapedagogikxususiyatlarnimalarn io’zichigaoladi?
O’quvchilarningqiziqishlarinioshirishdaularningbadiiyijodiyotdagishaxsiymuvaff aqiyatlarikattarolo’ynaydi.
Ijodiyomadsizliklaresaularningruhlaritushibketishigaolibkelishimumkin. O’quvchilikyoshidabuholatjudaxarakterlivadolzarbdir. Odatdashundaybo’ladiki, musiqato’garaklarida, kechalaridaijroetilganommaviyashulaaytishdakuyvaohanglarniyaxshiajrataolmaydiga n, noaniqtalaffuzli,
yaxshimusiqiyta’limolmagano’quvchilaro’qituvchiningdiqqate’tiboridanchetdaqoladi. Musiqaniyaxshifarqlayolishqobiliyatigaegabo’lgantozatalaffuzlio’quvchilarmashg’ulo tlarnidarslarniqiziqibtinglaydilar. Ularansambl, xorningfaollaribo’lib, o’qituvchiningsuyanchig’igaaylanadilar.
Shusabablimusiqiyjihatdankuchsizo’quvchilarningmusiqanieshitishdagi, ashulaaytishdagihattoengkichikmuvaffaqiyatlariniko’rabilishvaqo’llab- quvvatlashlozim.
Bundamilliyfazilatlarimiznio’quvchilargasingdirishuchunularnijamoabo’libbajari ladiganish, ijodgajalbqilishkerakbo’ladi.
Bundaxorqo’shiqlarisamaralivositasinibajaradi. Anashuxulosalardankelibchiqqanholdatajriba-tadqiqotjarayonidaSamDU, NDPI, SamDChTIuniversitetlari “Guldasta”, “Layli”, “Shodiyona” badiiyto’garaklarirepertuarlarigajamoabo’libijroetiladiganxorasarlarikiritildi.
Masalan, H.G’ulomshe’ri, J.Kozimovmusiqasi “Assalomistiqlol”, JamolSirojshe’ri, BaxodirSirojiddinovmusiqasi “Vatanzikri” vax.k. O’quvchilarbilanishlashdabadiiyjamoaishiniharbiro’quvchiningindividualxususiyatlar inidoimiyo’rganishbilanbirgabog’labolibborishlozim.
O’quvchilarningestetikmunosabatlaridaularninghayotvasan’athodisalarigabo’lgano’zi gaxosxususiyatlari, ma’naviyatinamoyonbo’ladi.
O’quvchilarningyoshigaoido’zigaxosqiziqishlarihaqidagapirgandabirinchinavbat daularningqo’shiq, spektakllarqahramonlarigabo’lganhavaslarinita’kidlamoqlozim. Ularniayniqsa, sarguzasht-qahramonlikasarlari, tarixiy- qahramonlikpyesalarivaspektakllario’zigatortadi.
Buasarlardao’quvchilarniinsonruhiningkuchivaulug’vorligini - buyukmaqsadlaryo’lidaqilinganqahramonliklaro’zigajalbqiladi.
Ko’tarinkiliko’quvchilarningoptimistikdunyoqarashinimustahkamlaydi, birgalikdahisqilish, yelkadoshbo’lish,
birdamlikishtiroketishquvonchlariniyuzagakeltiradi.
O’quvchilarjudafaolvabevositaishtiroketadigantomoshabinlardir.
Kattalarganisbatanmusiqaasarivoqyealariniyorqinroq, o’tkirroqqabulqilishlarigaqaramasdan,
ularba’zanvoqyealarrivojiningumumiyma’nosinivamantiqinibirdantushunaolmaydilar, muhimdetallarniikkinchidarajalinarsalardanajrataolmaydilar.
Shusabablibadiiyasarnibirbutunholdaqabulqilishgaularma’lumdarajadaqiynaladilar. O’quvchilarba’zanko’pginasahnalarningdetallariniyoddasaqlabqolsalarham, boshqamuhimepizodlariniyoddanchiqaradilar.
Biroq, o’quvchilardaspektaklnibutunbirbadiiyasarsifatidaqabulqilishning, uningg’oyaviy-badiiymohiyatinitushunishningyashirinimkoniyatlarimavjud.
Buimkoniyatlarnipedagogikyg’naltirish, kuchaytirishlozim. Bungabadiiyasarnio’rganisholdidano’tkaziladigansuhbatlaryordamberadi: o’quvchiningdiqqatinivatasavvurinima’lumtomongayo’naltirib,
badiiyo’zigaxosliginitushunibyetishgayordamberadi.
Bundaytahlilo’quvchilarningbadiiyasarnichuqurroqvateranroqqabulqilishdaifodavosit alariningboyliginihisqilishidakattaahamiyatgaega.
O’quvchilarbilano’tkaziladiganma’naviy- marifiyishlarningaksariyatqisminibayramtadbirlaritashkiletadi. Harbirbayramtadbiribu
– o’tamas’uliyatlibadiiy-pedagogikishdir. Bundayaxshitanlanganmavzu, ma’naviyatvama’rifatxodimi, o’quvchilarjamoasi, ota- onalarninghartomonlamachuquro’ylangantayyorgarligi, ssenariyivaunihayotgatatbikqilish, suhbat, yakunyasashlarmuhimahamiyatgaega. Buesabadiiyto’garakrahbaridanko’pkuch-quvvatsarflashnitalabqiladi. Zero, institutdanishonlanadiganharbirbayram, o’tkaziladigantadbir – instituthayotiningbirbo’lagidir. Bayramvositasidainstitut, universitetgajo’shqinijodruhitatbiqqilinadivaburuho’ziningma’naviy-ma’rifiy,
g’oyaviyaks-sadosigaegabo’ladi. Tajriba-tadqiqotishimizdag’oyaviy- estetiktarbiyaviyishlarningog’zakijurnal, suhbat, ekskursiya, g’oyaviybadiiytarg’ibotshakllaridanhamfoydalandik.
Og’zakijurnalo’quvchilargaan’analar, marosimlarhaqidama’lumotlarni, qisqa- og’zakixabarlardayetkazishgaxizmatqiladi. Shuningdek, g’oyaviy- badiiytarg’ibotmazmunigaMilliymafkuramizning “Millatlararototuvlik” g’oyasinihamkiritdik. Shuningdekdavlatbayramlari, “Dinlararobag’rikenglik” g’oyasihamularnizararlidiniyma’lumotlarta’sirigatushibqolishdanhimoyaqiladi.
O’quvyilidaharbirbayramgabag’ishlanganog’zakijurnalningsonichiqariladi.
MisoltariqasidaJizzaxdavlatpedagogikainstitutida 2005
yilsentyabroyidaMustaqillikkunigabag’ishlabo’tkazilganog’zakijurnalhaqidagima’lum otlarnikeltiramiz. Notiqlarto’garagirahbariog’zakijurnalningnimaekanligi, uningvazifasihaqidatushunchalarberdi. O’zaromaslahatlashib, jurnalni “sahifalar” debataladiganto’rtbo’limdantashkilqilishgaqarorqilindi.