Вазирлиги

20-жадвал 
Ўзбекистонда аҳоли сони динамикаси (минг киши)* 
Йиллар 
 
 
Жами аҳоли 
Жумладан 
 
 
Шаҳар аҳолиси 
 
Қишлоқ 
аҳолиси 
 
1865 
 
3320 
466 
2854 
1897 
 
3948 
743 
3205 
1920 
 
4470 
807 
3663 
1926 
 
4621 
1012 
3609 
1939 
 
6347 
1470 
4877 
1959 
 
8119 
2729 
5390 
1970 
 
11800 
4322 
7478 
1979 
 
15391 
6350 
9041 
1989 
 
19880 
8119 
11761 
1991 
 
20708 
8366 
12342 
1995 
 
22562 
8732 
13830 
2000 
 
24582 
9235 
15347 
2004 
 
25707 
9381 
16326 
* Жадвал М.К.Караханов. Некапиталистический путь развития и проблемы иародонаселения. Ташкент, 
1983; "Численность населения Республики Узбекистан", Демографический ежегодник Узбекистана - 2003". - 
Ташкент, 2004. Статистик йилномалари маълумотлари асосида тузилган. 
Жадвал маълумотлари кўрсатишича, XIX асрнинг бошига қадар 
республикада аҳоли жуда секин ўсган. 1897-1917 йилларда республика 
аҳолиси ҳар йили ўртача 27 минг кишига кўпайган. Ўртача йиллик ўсиш 
0.7% 
ни 
ташкил 
этган. 
Аҳолишунос 
олимлар 
М.Қ.Қорахонов, 
И.Р.Муллажоновларнинг илмий изланишларида ҳам Ўзбекистонда XIX аср 
охири XX аср бошларида туғилиш юқори бўлганлиги таъкидланади [4,5,6,7]. 
Туғилишнинг бундай юқори даражада бўлиши жуда кўп омиллар билан 
боғлиқ, албатта. Улардан дастлабкиси ўлкадаги мавжуд феодал ишлаб 
чиқариш муносабатлари эди. 
Умуман олганда, капиталистик босқичгача мавжуд ижтимоий-иқтисодий 
даврларда туғилиш биологик характер касб этган, яъни сунъий равишда 
чекланмаган. Қулдорлик даврида ҳам, феодализм даврида ҳам, кўп болаликдан 
ҳар бир оила, жамият манфаатдор бўлган. Сабаби оилада боланинг (айниқса ўғил 
боланинг) иқтисодий мавқеи жуда юқори турарди. Кўпгина мамлакатларда оила 
юмушларида, ҳунармандчилик, чорвачилик, деҳқончиликда болалар меҳнатидан 

---

103 
фойдаланилган, оиладаги иқтисодий даромаднинг бир қисми бевосита болалар 
меҳнати орқали ҳосил қилинган. Демак, бола меҳнати миллий даромаднинг бир 
улушини ташкил этганлиги учун, у жамият томонидан ҳам қўллаб қувватланган. 
Туғилишга таъсир этувчи навбатдаги омил - аёлларнинг ижтимоий ҳаётда 
тутган ўрнидир. Маълумки, қадимда ўзбек аёллари, асосан, уй ишлари ва бола 
тарбияси билан банд бўлган. Улар халқ хўжалиги соҳаларида жуда кам 
қатнашганлар. 
Шунингдек, жамиятда серфарзанд оилаларнинг қадрланиши, ҳурмат 
эътиборга сазовор бўлиши ҳам туғилишнинг юқори бўлишига олиб келувчи 
омиллардан ҳисобланган. Қадимда кўп болали онанинг ўтирган ўрни, кийган 
кийимлари «муқаддас» деб билинган ва бола кўрмаган аёллар «Менга ҳам бола 
берсин», деган яхши ниятлар билан «муқаддас аёл» ўрнига ўтиришган. Янги 
келин-куёвларга солинган биринчи тун тўшагига ҳам серфарзанд аёллар думалаб, 
табаррук қилиб беришган. Бундай одатлар халқимизда маълум даражада бугунги 
кунга қадар ҳам сақланиб келмоқда.
Қадимда қишлоқ турмуш тарзининг кенг тарқалганлиги (XX аср бошларида 
Ўзбекистон аҳолисининг 80 фоизи қишлоқларда истиқомат этишган)» қизларнинг 
ниҳоятда эрта турмуш қуриши, болалар (айниқса бир ёшгача бўлган) ўлимининг 
юқорилиги 
каби 
олимлар 
ҳам 
оилаларда 
фарзандлар 
туғилишини 
чекланмаслигига олиб келган. Лекин туғилишнинг кўплиги, бу ҳали аҳоли 
кўпаяди дегани эмас. Туғилган болалар тирик қолиб, ўсиб улғайсагина аҳоли 
кўпайиб боради. Маълумотлар кўрсатишича, Ўзбекистонда, ўтмишда аҳоли 
ўлими, айниқса аёллар ва болалар ўлими жуда юқори бўлган. 
Ўтмишда ўлкамиз аҳолиси ўртасида ўлим ҳолларининг юқорилигига, асосан 
ижтимоий-иқтисодий аҳволнинг оғирлиги сабаб бўлгандир. Бу даврда ўзбек 
меҳнаткашлари ҳам рус подшолиги, ҳам маҳаллий ер-мулк эгалари томонидан 
аёвсиз ишлатилганлар. Маҳаллий ишчиларга жуда кам иш ҳақи тўланиб, меҳнати 
ижтимоий муҳофаза этилмаган, аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш ниҳоятда паст 
даражада бўлган. Тиббий хизматнинг етишмаслиги, иссик иқлим, оғир меҳнат 
туфайли ўлкада юқумли касаликлар тарқалиб, жуда кўп аҳоли қирилиб кетган. 
Ўзбекистондаги оғир турмуш шароити, тиббий хизматларнинг 
етишмаслиги, аҳоли ўртасида ўлимнинг кўплиги аҳолининг ўртача умр 
кўриш даврининг камайишига олиб келган. Ўтмишда Ўзбекистон 
аҳолисининг ўртача умр кўриш даври 32 ёш бўлган, холос (ҳозир 70 ёш). 
Шундай қилиб, қадимдан ўлкада туғилиш юқори бўлишига қарамай, аҳоли 
ўртасида ўлимнинг кўплиги, аҳолининг ўртача умр кўриш даври жуда қисқа 
бўлганлиги туфайли аҳолининг табиий ўсиш жараёни секинлашган.
1886-1917 йилларда Ўзбекистонда аҳолининг табиий кўпайиши паст 
бўлган. Аҳолининг ўртача йиллик ўсиши 0,6 фоизни ташкил этган. Ушбу 
даврда Ўзбекистон аҳолиси 3 млн. 320 мингдан 4 млн. 52 мингга етди, яъни 
31 йил мобайнида ўлка аҳолиси атиги 638 минг кишига кўпайган, холос. Бу 
кўрсаткич ҳозирги даврга қараганда 2-3 марта камдир. 

---

104