Vaziyatga amaldagi qonun hujjatlariga asoslangan holda huquqiy baho bering

 

 

 

 

 

 

 

 

---

10 

 

                   17-savol 

O`zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi  4-moddasida xodimlar uchun 

mehnat  huquqlarining va kafolatlarining eng past darajasi qonunlar bilan belgilab 

qo`yiladi deb mustahkamlangan.  

Ushbu normaning mazmunini muhokama qiling.  

Avvalambor  shuni  aytishimiz  kerakki,  O`zbekistonda  mehnatga  oid 

munosabatlar  mehnat  to`g`risidagi  qonun  hujjatlari,  jamoa  kelishuvlari,  jamoa 

shartnomalari  va boshqa lokal normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi. Yuqoridagi 

modda mazmunini sharhlash uchun quyidagicha moddani bo`laklarga ajratamiz: 

- xodim kim? 

- mehnat huquqi qanday huquq? 

- mehnat kafolati o`zi nima? 

-  moddada  nazarda  tutilgan  qonunlar  deganda  aynan  qanday  normativ-hujjatlar 

nazarda tutilmoqda? 

Avvalambor,  xodim  deganda  mehnatga  oid  munosabat  subyekti  bo`la 

oladigan MKning 14-moddasiga asosan, belgilangan yosh (ishga qabul qilishga 16 

yoshdan  yo`l  qo`yiladi)ga  yetgan,  ish  beruvchi  bilan  mehnat  shartnomasi  tuzgan 

O`zbekiston  Respublikasi    fuqarolari,  chet  el  fuqarolari  va  fuqaroligi  bo`lmagan 

shaxslar tushuniladi. Bu yerda belgilangan yosh deganda ishga qabul qilish yoshi, 

ya`ni 16 yosh nazarda tutilyapti. Yoshlarni mehnatga tayyorlash uchun umumta`lim 

maktablari,  o`rta  maxsus,  kasb-hunar  o`quv  yurtlarining  o`quvchilarini  ularning 

sog`lig`iga va ma`naviy kamol topishiga ziyon yetkazmasa, yengil ishni o`qishdan 

bo`sh vaqtida – 15 yoshga to`lganidan keyin ota-onasidan birining yozma roziligi 

bilan ishga qabul qilish mumkin

8

.  

Mehnat  huquqlariga  O`zbekiston  Respublisining  Konstitutsiyasi  37-38-

moddalariga  asosan  har  kim  mehnat  qilish,  erkin  kasb  tanlash,  adolatli  mehnat 

sharoitlarida  ishlash  va  qonunda  ko`rsatilgan  tartibda  ishsizlikdan  himoyalanish, 

                                                 

8

 Mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolar. Amaliy qo`llanma. - .:”Baktria press”, 2016.  

---

11 

 

dam  olish  huquqiga ega

9

  ekanligini  keltirib  o`tish  mumkin.   Mehnat kafolatlariga 

har  kim  qariganda,  mehnat  faoliyatini  yo`qotganda,  boquvchisidan  mahrum 

bo`lganda  oladigan  ijtimoiy  ta`minotlar  kiradi.  Pensiya,  nafaqa,  ijtimoiy  yordam 

miqdori  tirikchilik  uchun  zarur  miqdordan  kam  bo`lmasligi  talab  etiladi.  Bundan 

tashqari, MKning 6-moddasida barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo`lish va 

ulardan  foydalanishda  teng  imkoniyatlarga  ega  ekanligi,  jinsi,  yoshi,  irqi,  millati, 

tili,  dini,  asosiysi  xodimlarning  ishchanlik  qobiliyatlariga  va  mehnati  natijalariga 

aloqador  bo`lmagan  boshqa  jihatlarga  qarab  har  qanday  kamsitishlarga  yo`l 

qo`yilmasligi belgilangan. Shuningdek majburiy mehnat, ya`ni biror ishni bajarishga 

jazoni qo`llash bilan tahdid qilish orqali majburlash taqiqlanadi.  

Aynan qanday qonunlarda mehnat  huquqlarining va kafolatlarining eng past 

darajasi belgilab qo`yiladi va nima uchun? 

Huquq  va  kafolatlarning  eng  past  darajasi  yuqoridagi  misoldan  ham 

ma`lumki,  avvalo,  Konstitutsiyada  belgilab  qo`yiladi.  Mehnat  to`g`risidagi  qonun 

hujjatlarida ham ushbu huquq va kafolatlar o`z aksini topadi.  Mehnat to`g`risidagi 

qonun  hujjatlariga  Mehnat  Kodeksi,  O`zbekiston  Respublikasi  qonunlari  va  Oliy 

majlis qarorlari, Prezident farmonlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi qonunlari va 

Jo`qorg`i  Kenges  qarorlari,  O`zbekiston  Respublikasi  Hukumatining  va 

Qoraqalpog`iston  Respublikasi  hukumatining  qarorlari,  davlat  hokimiyati  boshqa 

vakillik  va  ijroiya  organlari  qarorlari  kiradi.  Aynan  Konstitutsiyada  va  mehnat 

to`g`risidagi  qonun  hujjatlarida  mehnat  huquqlari  va  kafolatlarining  eng  past 

darajasi belgilab qo`yilishida birinchi navbatda xodim manfaatlari e`tiborga olingan. 

Qonunlarning  yuridik  kuchi  yuqori  bo`lganligi sababli  xodimlarning  huquqlari  va 

erkinliklarini to`la-to`kis himoya qilish va ularga o`z huquqlarini amalga oshirishda 

ko`maklashish.  

Ikkinchidan,  e`tibor  qaratadigan  bo`lsak  qo`shimcha  kafolatlar  shartnoma 

yo`sinidagi  hujjatlar,  masalan  jamoa  kelishuvlari,  jamoa  shartnomalari,  lokal 

hujjatlarda, xodim va ish beruvchi o`rtasidagi mehnat shartnomalarida belgilanadi. 

                                                 

9

 O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “O`zbekiston”. NMIU, 2017. 

 

---

12 

 

Masalan, A shaxs B shaxsni  o`z ip-yigiruv fabrikasiga ishga oldi.  B shaxs 17 yosh 

va kollejda o`qidi. Mehnat shartnomasiga ko`ra  ish vaqti kuniga 8 soatdan 6 kun 

etib  belgilandi.  Demak,  haftasiga  48  soatni  tashkil  etadi.  Bunda,  ushbu  mehnat 

shartnomasi  haiqiy  hisblanmaydi.  MK  242-moddasiga  asosan  16  yoshdan  18 

yoshgacha bo`lgan xodimlar uchun ish vaqti haftasiga 36 soatdan oshmasligi kerak.  

MK 50-moddasida mehnat haqidagi kelishuv va shartnomalarning xodimlar ahvolini 

mehnat to`g`risidagi qonunlarda nazarda tutilganiga qaraganda yomonlashtiradigan 

shartlari  haqiqiy  emas  hisoblanadi.  Ko`rinadiki,  yuqoridagi  shartnoma  haqiqiy 

emas

10

.