Vii bob elektr yurituvchi kuch. 64-§. Tok manbalari

§, Kvazistatsionar toklar
Shu vadtgacha biz fa dat oʼzgarmas toklarni darab chiddik. Аmmo olingan sonuilarni koʼpgpna dollarda oʼzgaruvchan toklarga dam tatbid dilish mumkin, buning uchun tok kuchining oʼzgarishi juda tez boʼlmasligi lozim.
Hakidatan dam, oʼzgarmas tokli biror konturda zlektr yuri- tuvchi kuchlar kam oʼzgaradi deb faraz silaylik. Konturda tok ku¬chi oʼegara boshlaydi, lekin bir oz vaqt oʼtgandan keyin yangi barda- ror diymatga erishadi. E. yu. k. ni bosdichma-bosdich oʼzgartirib, konturda bosdichma-bosdich oʼzgaradigan tokni dosil dilamiz,uning barqarorlashgan ayrim diymatlariga oʼzgarmas tokning barcha do- nunlariny tatbnd qilsa boʼladi.
Endi tok bosdichlari sonini oshirib, d-ar daysi bosdich katta- ligini kamaytiraylik. Unda limitda uzluksiz oʼzgaruvchan tok olamiz. Tokning oʼzgarishi yeekin boʼlib, zanjirda elektr muvoza- nat oʼrnatish vadti ichida toklarning va e. go.k. larning nisbiy oʼz- garishlari kam boʼlsa, unda toklar va e. yu. k. larning oniy diy- matlari dam xuddi tok bosdichma-bosdich uzgargandagn kabi, bunda
xan oʼzgarmas teklarning barcha qonunlariga boʼysunadi. Bunday toklarii sekin oʼzgaradigan yoki kvazistatsionar toklar deyiladi. Shuni qayd qilib oʼtamizki, elektr muvozanat oʼrnatilysh tezligi j u da katta va shuning uchun kvazistatsionar toklar tushunchasiga oddiy maʼnodagi juda tez protsesslar moe tushadi. Barcha texnika* viy oʼzgaruvchan toklar kvazistatsionar toklardir. Radnotexni- kada ishlatiladigan sekundiga million marta tebranadigan elektr tebrznishlarni ham koʼpincha kvazistatsionar deb karat mumkin. Bu aytilganlardan, oʼzgarmas tok qonunlarini elektr kattalik- larning oniy siymatlariga tatbiq silinsa, unda kvazistatsionar elektr protsesslarga tegnshln masalalarni ham shu konunlar yor* damida yechish mumkin ekanligi kelib chiqadi. Biroq bunda algeb* raik munosabatlar oʼrniga differentsial tenglamalar olamiz, ularni integrallash izlanayotgan kattaliklarning vaqtga bogʼlshu* ligini. beradi.
Barkarorlashmagen elektr protsess kvazistetsionar Sulit i uchun nkki shart bajarilshni l ozim, Ju mlada n, agar oʼtkazuvchi muhit ichida zichligi r boʼlgan orpщcha hajxnn zaryad naydo boʼlez, unda bu zaryad oʼzi hosnl qilgvn elektro- stati k maydon taʼsirida vaqt utishi bilan quyidagi qonun boʼyicha kamayadi:
R = R# yexr (— G/tm). <73.D)
Bu yerda rs — va^tking ( = 0 momentida zaryadning hajmiy zichligi,
tm = ЩЬ/K (73,2)
bunda ye — muhitning dielektrik' singdiruvchanligi, X — uiing soliщtirma elektr utkaeuvchanligi. tm vaqt esa dielektrik relaksatsiya vщti yoki Maksvell relaksatsiya vaqti deyiladi. B u vaqt hajmiy zaryad ye = 2,71 marta ka- maygunche ketgan vadtta teng. Maksvell relaksatsiya vaqti, binobarin, elektr lrotsesslarnyang staniionarligp tiklanadigan vaqt davomi kattaligini anihlay-
di. Toklarni kvazistatsionyar deb hisoblash mumkin boʼlsin uchun daralayotgan barqarorlashmagan protsessning xarakterli vaqti quyidagi shartni qanoatlantn- rishi l ozim:
TI« T. (73,3)
Аgar vaqt oʼtishi bilan tok davriy oʼzgarsa (elektr tebranishlar), unda T deb tebranishlar davrini tushunish lozsh va yudorndagi shart quytstsagi kuri* nish ni oladn:
y)tm « I,
bunda yev = £ya/G — doiraviy tebranishlar chastotasi.
Birok, elektr konturlari (zanjirlari) ni karayotganda kontur oʼlchamlariga yana bitta shart qoʼyish lozim. Gap shundaki, konturning biror qismida elektr holagshshg xar qanday oʼzgarishida elektr gʼalayonlanish kontur boʼyicha chekli tez- lik bilan tar g;aladn, u
= f*
ga teng (XXII bob). B u yerda s = 3-108 m/sek — yeruglikning vakuumdagi tezli- gn, ye va r — oʼtkazgichni qurshab olgan muhitning dielektrik va magnit yeing* diruvchanligi. Аgar S — oʼtkazgichnnng uzunlngi boʼlsa, unda nalayonlanishning kontur boʼyicha oʼtish vaqti
t = I/a = (!/s) U^G (73.4)
2153
ga t*ng. Shuning uchun kvametatsionarlinnnng ikknichi shartp quyidagicha:
« < T. (73.8)
Davriy oʼyaaraditan tenlar uchun u duyndagp koʼrknishga aga:
«g Bu shart bajarilganda barcha Elektr kattalpklarning onpy qiymatlarn kontur- ning har qaysi qismida hai xuddi oʼzgarmas tok holyalagi kabi boʼdadi. Jum- ladan, tvrmoqlaimagan oddyay kontur uchun oniy tok kuchi oʼtkaagichtyug har qanday kmimvda bnr kyal boʼladn.
tm nnng qiymati katta oraliqda oʼzgaradi. Yomon oʼtkaaadigan modaalarda (yaaojyatorlarda) u bnr necha minutlar bilan oʼlchanishn mumknn. Metallarda elektr oʼtkavuvchanlik katta boʼlgani tufayli tm kattaligi tartibi boʼyncha 10—1? yeek ga tvng.
Oʼtkaagichlarning xossalariga qarab, (73.E) va (73.6) kvyaaietatsionardyak shartlaridan bnri odatda birya ikkinchieidan kuchlir oq, shuning uchun ularningʼ faqat bvgtaeipsha aniqlovchi boʼladi.