Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

!! 
€S3fk " 
I E
'
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m anfaatlar, kayfiyatlar, tuyg‘ular, yo‘nalishlar va hokazo munosabat 
o rqali fikr alm ashadilar. Insoniy muloqot sharoitida axborot va 
m a ’lum otlar nafaqat uzatiladi, balki shakllanadi, aniqlanadi va rivoj- 
lanadi ham . Bunda kom m unikativ jarayonning har bir a ’zosi o ‘zi 
bilan ham korlik qilayotganning ham faolligini ko‘zlaydi. H am kor 
ishtirokchi subyekt sifatida q o ‘yiladi. Shu bo is unga axborot uzatish 
jaray on ida m anfaati, m aqsadi va xohishini inobatga olish maqsadga 
muvofiq. Lekin m uloqotning bu k o ‘rinishida qiyinchiliklar yuzaga 
kelish, turli to ‘siqlar paydo b o ‘lish ehtimolini ham e ’tibordan chetda 
qoldirmaslik lozim.
Interaktiv - (o ‘zaro t a ’sir) muloqot odam lar o ‘zaro ta ’sirlanishi 
jaryon ida nafaqat axborot alm ashinuvini, balki harakatlar alm a- 
shinuvini y o ig a q o ‘yish, um um iy faoliyatni rejalashtirish ham m u­
h im sa n a la d i. M u lo q o t sh a ro itid a a n g lan ad ig an ja ra y o n la rn i 
faollashtirishda qaram a-q arsh i fikrlar va qarshiliklarga duch kelish 
natijasida paydo b o ‘ladigan m uam m oli holatlar m uhim sharoit bo‘lib 
hisoblanadi. Q o ‘shim cha axborot va m a’lumotlarga ehtiyoj kuchayib 
boradigan ko‘ptom o nlam a uyg‘unlik yuzaga keladi. Bu q o ‘shim cha 
faoliyat qatnashchilarining o ‘zaro ta ’siritezligini oshishiga olib keladi.
Perseptivlik - (qabul qilish) m uloqot jarayoni qatnashchilari 
o ‘rtasida bir-birlarini tushunish va bir-birlariga tushuntira olish g‘oyatda 
m u h im . B ir-birlarini tu sh u n ish n in g o ‘zi tu rlich a talq in etilishi 
m u m k in : h am k o rn in g xo h ish i, m aqsadini tushunish va ularni 
m otivlarini to ‘g‘ri yo‘naltira bilish.
M uloqot odam lar o ‘rtasidagi o ‘zaro ta ’sir va o ‘zaro tushunish­
ning m urakkab ijtim oiy-psixologik jarayoni sifatida turli xil vositalar 
yordam ida am alga oshiriladi. Jum ladan, verbal muloqot (belgili 
tizim lardan nutqda foydalanish) va noverbal muloqot (turli xil nutqiy 
belgili tizim lardan foydalanish)ni farqlash qabul qilingan.
Verbal m uloqot - bu tabiiy tovush nutqidir. N utq m uloqotning 
eng universal vositasi hisoblanadi. U, ayni paytda ham , axborot 
m an b a i sifatida ham da suhbatdoshga ta ’sir etish vositasi sifatida 
h a m yuzaga keladi. Aytish m um kinki, nutqiy muloqot o ‘ziga xos 
sa n ’atdir.
N overbal m uloqot vositalariga - optiko-kinetik (im o-ishora, 
m im ika, pantom im o), paralingvistik (ovoz, uning diapazoni, ovoz 
to n i), ekstralingvistik (to ‘xtab tin olish, yo‘tal, yig‘i, kulgi, nutq 
m arom i), proksemika (m uloqotning makon va zamonda joylashuvi),
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vizual muloqot (ko‘z bilan aloqa qilish), hidlarni bilish kabi vositalar 
kiradi. Bu vositalar m uloqotda katta yordam chi kuch b o ‘lib nafaqat 
verbal t a ’sirni k u c h a y tirish yoki k a m a y tirish m u m k in , balki 
m u lo q o tn in g b a rc h a n o v erb al m u lo q o t ja r a y o n id a is h tiro k
etayotganning istak-xohishi sifatidagi m uhim jih atlarni ko‘rsatishga 
yordam beradi.
H a r q anday ijtim oiy faoliyat kabi m u lo q o t ham o ‘zin in g
m uayyan sifat ko‘rsatkichlariga ega bo'lib, u lar flkrlar va tuyg‘u lar 
olamiga kirib borish asosida yuzaga keladi. Bu ko‘rsatkichlar ularni 
yuzaga keltiradigan asosiy sohalaridan m ustaqil tarzda guruhlashtiri- 
ladi. Bular: a) individual-shaxsiy; b) sotsial-psixologik; v) predm etli- 
amaliy. M uloqotdan ta ’sirlanish jarayonida yuqoridagi k o ‘rsatkich- 
lar bir-biri bilan bevosita bog‘lanadi.
Yuqoridagilarni xulosa qilgan holda, quyidagi m uom ala turlari- 
ning xossalarini ko'rsatib o ‘tish maqsadga muvofiq:
1. Z am on va makondagi m uloqot kontakt va distant m uom alaga 
bo‘linadi. Kontakt m uloqotda ham kor-suhbatdosh yonim izda b o ‘ladi 
va u bilan bevosita va bilvosita m uloqot o ‘rnatishim iz, im o-ishoralar 
va turli xil harakatlar orqali bir-birimizga murojaat qilishimiz mumkin. 
M asalan, yonim izdagi d o ‘stim izni im lab chaqiram iz, rozi yoki 
noroziligim iz ifodasini labim izni b u rib , b o sh im izn i q im irla tib
bildiramiz va h.k.
2. Biror-bir m uloqotni bilvosita amalga oshirish. Bevosita m ulo­
qot bu - odatdagi suhbat, so‘zlashuv, doklad va h.k. Bilvosita m ulo­
qot turlariga telefonda gaplashish, xat orqali m urojaat qilish, axbo- 
rotni radiodan, televideniedan ham da kitob orqali uzatish kabilar 
kiradi. Aynan bilvosita m uloqot rivoji hayotda juda ko‘p o ‘zgarish va 
yangiliklarni taqazo qiladi.
3. «Men» - gapiruvchi va «Sen» - tinglovchi ko‘rinishidagi dialog- 
m onolog muloqot. Dialog «men» va «sen» rollarining alm ashinuvini 
ifodalaydi. Dialog m uloqotdagi savol-javobning qisqaligi, aniqligi va 
tuzilishiga ko‘ra oddiyligi bilan tavsiflanadi. Fikrim izga Abdulla 
Q odiriyning “ M eh ro b d an ch ay o n” ro m an idag i “ C h in o ‘rtoq» 
b o‘lim idan olingan M uham m ad Rajabbek bilan Anvar o ‘rtasidagi 
m ana bu dialog misol bo ‘ladi:
“Anvar uch haftagacha xat mi Q u r’on kechalari M uham m ad 
R ajabbek uyiga kelib tu ra r edi. Oxirgi xatm i Q u r’on kechasi 
M uham m ad Rajabbek Anvardan ahvol so ‘radi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-D o m langiz salom atm i?
-Shukur.
- 0 ‘qishingiz yaxshimi?
-B irm u nch a.
-D o m laning uyida turasizm i?
-Taqsir.
-Siqilm aysizm i?
-Y o kq.
-llm i hisob o ‘qiganingiz borm i?
-Y o ‘q, taqsir.
-D o m langiz ilmu hisobni bilurmikin?
-B ilm aslar deb o'ylaym an.
-A gar m en bir dom la tayin qilsam, hisob o ‘qiysizmi?
-U stozim ruxsat bersalar, albatta, o ‘qiyman.
-X o ‘p ...b o ‘lmasa erta kechga dom langiz shu erga kelib, menga 
uchrashsin!
-X o ‘p, taqsir!” 1
4. 
Shxslararo om m aviy m uloqot. «1-1» va «1- bir nechta»ning 
m uloqotlari shaxslararo m uloqotga, «1-ко‘р» muloqoti esa ommaviy 
m u loqotga olib keladi. O m m aviy m uloqotning m atbuot, radio, 
televideniya kabi vositalari turli janrlardagi m atnlar ham da reklama 
rolik larid a «suhbat» to m o sh a b in la r bilan «sen» orqali kechadi. 
M asalan, reklam alardagi «chanqog‘ingga ishon” , “sening ishonchli 
h am k o rin g ” , “ q o ‘shiq kodini yozib о Г kabi m urojaatlar shular 
jum lasidandir. Om m aviy m uloqot bu - ochiq chiqish, m a ’ruza, 
doklad, davlat rahbarining m urojaatnom asi, tashqi ishlar vazirli- 
ginning bayonoti va hokazolardan iborat. Omaaviy muloqot m atnini 
tuzishda leksik va gram m atik qoidalarga jiddiy e ’tibor qilish zarur.
X ususiy-rasm iy m uloqot. Xususiydan farqli o ‘laroq, rasm iy 
m uloqot m atni ko ‘pgin astreotip xususiyatlargaega. M asalan, ikki 
to m o n lam a kelishuv va bitim lar, diplom atik hujuatlar va bayon- 
n om alar, shartnom a va boshqa shu kabi rasmiy qog‘ozlar m atni 
rasm iy m uloqot turiga misol b o ‘ladi. Bunda so‘zlashuv-nutqining 
loyihasi va leksikasi asosiy o ‘rin tutadi.
Yuqoridagilar asosida m uomala madaniyatining modelini quyidagi 
ssenogram m a asosida ko‘rsatish mumkin:
1 Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon. Т.: 0 ‘qituvchi, 1997. 44 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---