Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati
Download 5.34 Mb. Pdf ko'rish
|
Muomala-madaniyatiB.HusanovV.G ulomov
|
ISBN 978-9943-13-111-8
© «Ta’lim nashriyoti», 2009 © «Iqtisod-moliya», 2009 © B. Husanov, V. G ‘ulomov, 2009 www.ziyouz.com kutubxonasi M UQADDIM A M amlakatim iz mustaqillikka erishgandan keyin dastlabki o ‘rtaga tashlangan eng dolzarb m uammolardan biri m a’naviyat bo‘ldi. H ozir ham bu m uam m o jam iyatim izning diqqat m arkazida. Z ero, m a ’na- viyatsizlik har qanday jam iyatni tanazzulga olib borishi shubhasiz- dir. Shu bois «Ta’lim to ‘g‘risida»gi qonun, K adrlar tayyorlash M il liy D asturida milliy va um um insoniy qadriy atlam i uyg‘unlashtirish, o ‘quvchi shaxsi aso sid a yuksak m a ’n a v iy -a x lo q iy fa z ila tla rn i tarbiyalash, o ‘z Vatani va xalqiga sodiq fuqarolarni shakllantirishga alohida aham iyat berilgan. Xususan, K adrlar tayyorlash tizim ini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri boMgan M a ’naviy- axloqiy tarbiya va m a’rifiy ishlarda «Yosh avlodni m a ’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy m adaniy-tarixiy a n ’analariga, urf- odatlari ham da um um bashariy qadriyatlarga asoslangan sam arali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib amaliyotga joriy etiladi. Shaxsni tarbiyalash va uni har to m o n lam a kam ol toptirish- ning ustuvorligi ta ’m inlanadi. U m um iy h am d a pedagogik m adani- yatni oshirish m aqsadida, mamlakat aholisi orasidagi m a’rifiy ishlar takom illashtirib boriladi»,-deb ko'rsatiladi1. D a rh a q iq a t, in so n iy a t tarixin i a x lo q iy , m a d a n iy , e s te tik taraqqiyotdan ayri holda tasaw u r etish m um kin em as.Tarixiy tad - rijiylik kasb etgan axloqiy-m adaniy taraqqiyot m a’lum bir davrlarda susaydi, ba’zan ortga ham chekindi; b a ’zan esa turg ‘unlikni boshi- dan kechirdi. Lekin tarix sahnasida insonparvarlik, m a’rifatparvarlik g‘oyalari ustuvorligi bilan nom qozongan davrlarni olib qaraydigan bo ‘lsak, ularda axloqiy, madaniy, estetik taraqqiyot mavjud b o ‘l- ganligiga ishonch hosil qilish qiyin em as. Biroq aytish lozim ki, mustabid tuzum lar va shaxslar keltirib chiqargan axloqiy tan az- zullaming hammasi qisqa muddatli ham da o ‘tkinchi hodisalar bo ‘lib, ularning tarixiy ahamiyati muayyan m uddatdan so‘ng yo‘qolib bordi. 1 Barkamol avlod 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. «Sharq» nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati. 1998. 55-bet www.ziyouz.com kutubxonasi Y urtim izdagi ijtim oiy aloqalar haqida gap borar ekan, avva- iam b o r qadriyatlarim izni tiklash, tariximizni o ‘rganish, qolaversa o ‘zligim izni anglab yetishim iz, boshqacha aytganda, m a’naviyati- m izni yuksak darajaga ko‘tarish masalasiga kengjam oatchilik e’tibori qaratilgan. Z ero, «Xalqning m a ’naviy ruhini m ustahkam lash va rivojlantirish — CTzbekistonda davlat va jam iyatning eng m uhim vazifasidir»1 - deb aytgan edi Prezidentimiz. Bugungi kunga kelib 0 ‘zbekistonni yangilash va rivojlantirishning m a ’naviy-axloqiy negizlari yaratildi. Bu negizlar - um um insoniy qadriyatlarga sodiqlik, xalqim izning m a’naviy merosini m ustahkam lash va rivojlantirish, insonning o ‘z imkoniyatlarini erkin nam oyon qilishi, vatanparvarlik singari tam oyillar asosida rivojlantirildi. A y tish lozim ki, m a ’nav iy at, avvalo, tild an boshlanadi. Til m adan iy at bilan bevosita bog‘langan, til m adaniyatini esa muomala m a d a n iy a tid a n ayricha tasavvur etish m um kin emas. Shu bois insonlararo m uom ala m adaniyatini m a’naviy j a ray onga daxldor ho- disa desak m ubolag‘a b o ‘lm aydi. C hunki h ar qaysi inson m uayyan k u c h va qudratga ega b o ‘ladi. M uom ala ham m a ’naviy kuch va m a ’naviy qudrat m ahsuli. B undan anglanadiki, insonning tabiatida m u o m a la qilishga m oyillik azald an mavjud b o ‘lib, buni ro ‘yobga ch iq arish insonning o ‘ziga b o g ‘liq b o ‘lgan. Biroq ayrim hollarda in so n nazarida ju d a kichik va m aydaday k o ‘ringan — shirinso‘zlik, xushm u om alalik , oliyjanoblik kabi fazilatlar kishilarning m a’naviy dunyosiga ju d a katta ijobiy t a ’sir k o ‘rsatishini his qilm aym iz. Ayni p a y td a , m a h m a d o n a lik , q o ‘rslik , c h a q im c h ilik . t o ‘p o slik , y o lg ‘o n c h ilik kabi illa tla r in so n bo rlig ‘ini x u n u k lash tiru v c h i q u su rlar ekanligini c h u q u r anglam aym iz. Z ero, insondan m a’n a viyat ch ek in g an d a — tu b a n la sh a d i, tafakkurini m og‘o r bosganda — yovuzlashadi, shaxsiy m anfaatparastligi g‘olib kelganda - xoin- lik qiladi. Shukurki, xalqimiz m a ’naviyati yuksak, insonlararo m unosa- batning g o‘zal a n ’analarga boyligi, o ‘zaro muloqot, maishiy turmush, so'zlashuv va m uom alada yuksak qadriyatga ega bo ‘lgan xalqdir. 0 4 m ish im iz d a insonga go ‘zal m unosabatda b o ‘lish, unga chiroyli 1 Karimov Islom. 0 ‘zbekiston buvuk kelajak sari. Т.: 0 ‘zbekiston 1998. 686 b. 60-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi so‘zlar orqali m urojaat etish bot-bot ta ’kidlab kelingan va bu borada muom ala m adaniyatining go‘zal va ulug‘vor a n ’analari shakllangan. Shuni alohida ta ’kidlash zarurki, insonlararo m uloqotda chiroyli m uom alaga intilish nafaqat so‘z orqali m urojaat qilishda, balki yozadigan m aktublarim iz, nom alarim izda ham o ‘z aksini topishi zarurligi xalqimizning azaldan ziyolilik, m a ’rifatlilik va xushm o- m alaliligidan dalolat beradi. Bundan m u o m ala n afaqat so ‘zd a, balki inson faoliyati bilan bog‘liq bo ‘lgan barcha xatti-h arak atlar uchun ham zarur ekanligini ko'rishim iz m um kin. Inson tabiatan ham , m oddiy ham m a ’naviy olam ga d axld or bo‘lgan mavjudot: u yeydi, ichadi, uxlaydi, m ehnat qiladi va hokazo. Biroq bu holatlar insonning faqatgina m oddiy m anfaatini qondirishi u c h u n z a ru r boMadigan eh tiy o jlard ir. L ekin b u la r in so n n in g m ohiyati uchun yetarli emas: inson, ayni paytda, tafakkur qiluv chi, gapiruvchi, so‘zlovchi, ilm oluvchi h am d a bir-biri bilan aql va hissiyot asosida m uloqot qiluvchi m avjudot ham dir. Ana shundan kelib chiqqan holda aytishim iz m um kinki, chiroyli so‘z, shirin kalom , g o ‘zal m uom ala va insoniy m uloqot fuqarolik jam iy a tin i barpo etishda g‘oyatda zarur. «M uom ala» iborasi ijtim oiy tara q q iy o tn in g deyarli b a rc h a soh alarid a in so n n in g k u n d alik fao liy atida h a m d a in so n la ra ro munosabatlarga nisbatan bevositayoki bilvosita qo‘llaniladi. M asalan, iqtisodiyotda m uom ala — m ehnat m ahsulotlarini oldi-sotti vosita- sida ayirboshlash sifatida, huquqshunoslikda m uom ala - fuqaro yoki yuridik shaxsning o ‘z harakatlari bilan huquqqa ega bo'lish va o ‘zi uchun majburiyat yaratish qobiliyati sifatida ishlatiladi1. Yoki sohaga doir adabiyotlarda «muomala vaqti», «muomala xarajatlari», «muomala layoqati» kabi iboralar uchraydiki, bu shu sohaning faoliyati va harakatiga bogMiq holda namoyon bo‘ladi. M uomala madaniyati ham keng m a’noda insonning butun hayoti va faoliyati davom ida tarbiyalanadigan jarayo n b o ‘lib, u oilada, ja m iy a td a , ja m o a d a sh ak llan ad i. M u o m a la m a d a n iy a ti in s o n ning ijodiy kuchi va aqliy qobiliyati, tafakkur salohiyati va du n y o - q a ra s h in in g m u a y y a n d a ra ja s i h is o b la n a d i. M u o m a la n in g 1 Qarang: 0 ‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 6-jild. T. « 0 ‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti. 1998. 132-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi «m adaniyat» atam asi bilan bog‘liqligi ham uning m a’naviy hayot sohasiga daxldorligidadir. Z ero , h a r bir xalq o ‘ziga xos m adaniyat y a ra tad i va shu m adaniyat tufayli o ‘zligini anglaydi, jah o n taraq - qiyotiga hissa q o ‘shadi. A m m o afsuslar b o ‘lsinki, hozirgi paytda, kundalik hayotimizda s o d ir b o ‘layo tg an o lzgarishlarga, insonlar o ‘rtasida b o ‘ladigan m u lo qo tlarga, so‘zlashish qoidalariga nazar tashlasak, m uom ala m adan iy atinin g odob m ezonlari va tarbiyaviy jarayonlardan ancha uzoqlashib ketganligini k o ‘ram iz. Bugungi kunda yoshlarga zam o- naviy tex n ik a vositalari asosida bilim lar b erilm oqda, ularning d u ny oq arash ini o ‘stirishga doir turli tadbirlar o ‘tkazilm oqda. Biroq a y n i z a m o n d a so‘zlashish odobi, m uom ala m adaniyati, shirin- so 'z lik n in g xislatlari h aq id a berilayotgan bilim larning sam arasi kam roqday tuyulm oqda. M azkur darslik orqali m uom ala tarbiyasidagi ayrim bo^hliqlam i t o ‘ldirish barobarida m uom ala madaniyatining tarixiy ildizlari. milliy va um um insoniy xususiyatlari, a n ’anaviy va zamonaviy ko‘rinishlari, shaxs kam olotida tutgan o ‘m i borasida ham fikr yuritiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi |
