Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati
-BO B. MUOM ALA MADANIYATI JAMIYAT
Download 5.34 Mb. Pdf ko'rish
|
Muomala-madaniyatiB.HusanovV.G ulomov
1-BO B. MUOM ALA MADANIYATI JAMIYAT
TARAQQIYOTINING M U H IM OMILI SIFATIDA 1.1. Muomalaning ilmiy-tadqiqot obyekti 0 ‘zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o ‘z yo‘li respublikani rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va shart- sharoitlarini h a rto m o n la m a hisobga olishni taqozo etadi. U aholi- ning milliy-tarixiy turm ush va tafakkur tarzidan, xalq a n ’analari va urf-odatlaridan kelib chiqadi. 0 ‘zbek xalqiga xos sh irin so ‘zlik, xushmuomalalik, ochiq ko‘ngillik, rahmdillik, soddalik va samimiylik tuyg‘usi kishilar o ‘rtasidagi m unosabatlam ing m e ’yori va m ezoni hisoblanadi. XXI asr bo‘sag‘asida a n ’anaviy axloq o ‘zgara boshladi, yangi m a n fa a tli ax lo q iy m e ’y o rla r paydo b o ‘lm o q d a . In s o n la ra r o m u n o sa b a tla rd a , k ish ila rn in g o ‘z a ro m u lo q o t m a d a n iy a tig a yondoshuv ham tobora zamonaviylashib borm oqda. Aytish lozim ki, m adaniyat tushunchalarini tahlil qilishda boshqa ijtim oiy-gum anitar fanlar o ‘zaro aloqadorlikda bo‘lishi va ayni anashu jarayonda o ‘zining takrorlanm as xususiyatlarini belgilab olishni taqozo etadi. Shu bois, m adaniyat tushunchasiga nazar tashlashni m aqsadga muvofiq deb bildik. M adaniyatshunoslik fanining m adaniyat haqidagi ilmiy-falsafiy ta ’lim ot ekanligiga xos m uhim xususiyati shundaki, birinchidan - bu fan o ‘zining predm et obektidagi u yoki bu narsa va hodisalar haqida m ushohada yuritganda m a’lum bir ilm iy-am aliy aham iyatga molik boMgan m uayyan asosga tayanib ish ko‘radi. Ikkinchidan — m adaniyatshunoslik fani ham boshqa fanlar kabi o ‘zining tayanch nuqtalari ham da m ezoniy tushunchalar tizim ini shakllantira b o ra- di. U chinchidan - o ‘zining mezoniy tushunchalar tizim ida o ‘z davri- ning dunyoqarashiga m os tajribalar, nazariy va am aliy aham iyatga molik qarashlar ham da xulosalami o ‘z yo‘nalishlariga ko‘ra u yoki bu kategoriyalarining mazmun-mohiyatida mujassamlashtiradi. Shunga www.ziyouz.com kutubxonasi k o ‘ra, «M adaniyat falsafasi», «M uom ala m adaniyati», «Axloqiy m adaniyat», «Estetik m adaniyat» kabi ko‘plab tushunchalarning ilmiy va kundalik faoliyatda qoilanilayotganligi bejiz emas. Shuningdek, m adaniyat m asalalari va m uam m olari yuzasidan falsafa, tarix, axloqshunoslik, estetika, siyosatshunoslik, arxeo- logiya, sotsiologiya, etnografiya, sa n ’atshunoslik, adabiyotshu- noslik, tilshunoslik, pedagogika fanlari ham bahs va munozara yuritadi. Bugungi kunda madaniyat nazariyasi va tarixiga doir ilmiy tadqiqotlarda eng avvalo m ad a n iy a tin in g p red m e ti, o b ek tin in g , m aqsad va vazifalariga mantiqiylik va tarixiylik asosida yangicha munosabat bilan yondoshilm oqda. Xususan, «Falsafa fani madanivatni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etar ekan, o ‘z m ushohada m e’yorida m adaniyatning jam iyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga bog‘liq holda rivojlana borishi h am d a ayni ana shu taraqqiyot jarayonida m adaniyatning o ‘rni va a h a m iy a tig a xos o ‘z a ro a lo q a d o rlik m avjud ligin ing d ialek tik qonu nlarin i tahlil etadi»1. M a d an iy a t, m a ’n aviyat, m a ’rifat o d am larn i jam iy a t tala b - lari, q o n u n -q o id a lar, o d ob -axlo q m e ’yorlari asosida yashash va faoliyat k o ‘rsatishga, inso n p arv arlik , halollik, ijtim oiy adolat, um um insoniylik g ‘oyalari va tam oyillariga astoydil sodiq bo‘lishga yo‘naltiradi. Basharti, odam larning m adaniy-m a’naviy saviyasi past b o ‘Isa, uning salbiy oqibatlari iqtisodiyotda ham , ijtim oiy sohalarda ham , oilada ham jam o ad a ham kishilam ing o ‘zaro m unosabatlari, odob-axloqi, turm ush tarzlari va yurish-turishlarida ham , albatta, seziladi. M uomala madaniyati shakUanmagan (shakllangan bo‘lsa ham z a if va no ch o r b o ‘lgan) joyda odam lardan m ehr-oqibat ko‘tarila boshlaydi, haqiqiy insoniy m unosabatlarga putur etadi. Bu borada 0 ‘rta asr M u su lm on S h arq in in g buyuk allom asi Abu H om id M u h a m m a d G ‘azzoliy «Ixyoi ulum id din» («D iniy ilm larning tiriltirilishi») deb nom langan asarining «Dil ajoyibotlarining sharhi» b o ‘lim ida «M uom ala dilning haqiqat mohiyatini emas, balki sifat ahvolini tanishga m uhtojdir» deya ta ’kidlaydi2. Jaho n falsafasining tarkibiy qism i b o ‘lgan Sharq falsafasida insonda ikki qaram a-qarshi asos, m odda (jism) va ruh mavjudligi alohida ta ’kidlanishini kokrsatib, 1 Qarang: Bozorov S. Madaniyat tushunchasini shakllantirishning dolzarb maalalari. Qarshi. «Nasaf» nasliriyoti. 2003. 9-bet. 2 Abu Homid Muhammad al-G‘azzoliy / / Yoshlik. 1990. №6. www.ziyouz.com kutubxonasi akadem ik J.Tulenov deydiki, «Ana shu ikki asos inson vujudida m utanosib b o ‘lishi, biri ustuvorlik qilib, boshqasi orqasida ketmasligi kerak. Agar shu tartib buzilib, moddiylik ru h d an ustun kelib, ruh jism quliga aylanib, unga xizmat qilgudek b o ‘lsa, u nda inson am aliy faoliyatida salbiy holatlar avj olib, ijobiy fazilatlar keyinga surilib tashlanadi. Ruhiy, m a’naviy jihat insonni inson qiladigan, uning hayot ini go‘zallashtiradigan fazilatlardandir»1. M uom ala jarayonini ilmiy tushunishga doir m asalalar ko‘proq m adaniyat tarixiga doir m anbalarda o ‘z aksini topgan. M a ’lum ki, shaxslararo m uom ala o ‘z -o ‘zicha yuzaga kelm agan, insonlar hali mustaqil shaxs sifatida bir-birlaridan farqlanm as edi. Qadimgi davrda inson e ’tibori tabiatga qaratilgan b o ‘lib. ibtidoiy san’atning bosh qahram oni inson emas, balki hayvonlar hisoblangan. «M uom ala» tu sh u nchasini shakllanish tarix i qadim gi M isr, qadim gi H indiston va asosan antik davrlarga borib taqaladi. A ntik d a v rla rd a s h a x sla ra ro a lo q a la r u m u m fa ls a fiy tiz im s ifa tid a m utafakkirlam ing qarashlari bilan q o ‘shilib ketgan edi. X ususan, Demokrit falsafani o ‘ziga xos muomala san’ati, yaxshi gapirish, yaxshi xulq, yaxshi x a tti-h a ra k a tn i ifodalagan h ay o t s a n ’ati sifatida tushungan. Suqrot va Aflotun esa falsafani teng huquqli m uloqot, o ‘zaro suhbat, o ‘zini va boshqalarni tush u n ish n i ifodalagan suhbat, haqiqatni anglash sifatida tushunishgan. Arastu birinchi b o ‘lib, san’at, m adaniyat tizim ining paydo b o ‘lishida asos b o ‘lib hisoblanadigan «muomala» iborasini iste’molga kiritdi. Buddaviylikda m uom ala madaniyati insonni o ‘z -o ‘zini anglashda chuqur tahlil qilingan sof insoniy mohiyatga ham da haqiqiy iloliiylikni izlashga tayanadi. Bu yo‘nalishda m uhim qadam nasroniylik dini to m o n id a n tash la n d i lesak m ubolag‘a b o ‘lm aydi. C h u n k i Iso alayhissalomning insonlar bilan o‘zaro aloqasi insoniy m uom ala axloqiy m azm unining badiiy tahlili asosida keng quloch yozdi. Biroq bunda insoniy m uom ala maqsad emas, balki insonga Xudo bilan m uom ala qilish im konini ta ’minlovchi vosita sifatida m unosabat bildirildi. Islomda m uomala madaniyatining o ‘ziga xos jihati shaxslar 1 Tulenov J. Falsafiy madaniyat va ma’naviy kamolot. Т.: Mehnat, 2000. 215-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi o ‘rtasida boMganidek, insonlar botinan Ollohga itoat qilishda sadoqatli b o ‘lish shariatning axloqiy qonunlariga singdirilgan. U yg‘onish davri inson borlig‘ini tasaw ur qilishda o ‘ziga xos davr h is o b la n a d i. M u o m a la n i y a n g ic h a ta lq in i R e n e ssa n s davri dunyoqarash in ing insonparvarlik g ‘oyalari bilan yo ‘g‘rilganligini ifodalaydi va, ayni paytda, bu jaray on badiiy jihatdan keng quloch yoydi: B okkachcho, Petrarka, Shekspir, Leonardo da Vinchi va b o sh q a m u tafak k ir s a n ’atk o rlarn in g asarlari ja h o n m adaniyati tarixining m a’naviy xazinasidan jo y oldi. Biroq bu davrda insonning tabiatga m unosabati ijtim oiy ong markazida saqlanib qoldi va inson ning inson bilan m uom alasi konsepsiyasiga o ‘tish jarayoni tugal b a rta ra f qilinm agan edi. M a ’rifatparvarlik davriga kelib, ijtim oiy tafakkurda tub buri- lish yasaldi, y a’ni insonga va uni tushunishga b o ‘lgan m unosabat o ‘zgardi. B unda asosiy og‘irlik tabiatdan insonga, ontologiya va gnoseologiyadan antropologiya va pedagogika zim m asiga tushdi. O lm on m um toz falsafasi insonning o ‘z -o ‘zini anglash naza- riyasi tarixining butun bir davrini boshlab berdi. Bu davrga kelib, m u o m a la n in g asosiy tu sh u n c h a la ri subyektning boshqa subyekt- lar bilan o ‘zaro aloqad orlig i g ‘oyasi ham da “ M e n ” va “ S e n ” o ‘rtasidagi m unosabat nazariyasi ishlab chiqildi. Ijtim oiy hayotni erkinlashtirish sharoitlarida individualizm ning kollektivizm o ‘rnida e ’lon qilinishida insoniy m uom ala qo ‘yidagi jih a tla rd a o ‘z ifodasini topdi. Birinchidan, «individual reduksiya», y a’ni «M en» va «Sen» (bu erda subyekt faqat shaxs sifatidagi «Men» tarzida tushuniladi) individlariga m unosabatning m uom ala asosida. Ikkinchidan, «psixologik reduksiya», ya’ni «Men» va «Sen»ning sof m a ’naviy aloqasiga m u o m a la asosida. U c h in c h id a n , «axloqiy reduksiya», ya’ni «Men» va Sen» ham da «Men» va «Ular” o ‘rtasidagi so f axloqiy m unosabatlarga m uom ala asosida. M uom ala m asalasi ijtim oiy-gum anitar, texnik, tabiiy va boshqa fan lar to m o n id a n o ‘rganila boshlandi. Bu borada insonlarning m urak kab lik lari va k o ‘p obrazli m uom ala olam i obekt b o ‘lib hisoblanadigan yangi ixtisoslashgan fan - sotsionika paydo b o ‘ldi. Bugungi kunda zam onaviy fanda «m uomala»ning yuzdan ortiq tushunchalari mavjud. N atijada insoniy muomala turlicha tushunila boshlandi va turli xil tavsiflandi. Bular: a) ijtimoiy m unosabatlar www.ziyouz.com kutubxonasi sifatida; b) aloqa va o ‘zaro ta ’sir sifatida; v) ikki yoki u n d a n ortiq individning m a’naviy aloqasi sifatida; d) faoliyat sifatida. Shu m a’noda m uomala — insonlar o‘rtasidagi aloqalam ing paydo b o ‘lishi va rivojlanishi ham da ularning hayot faoliyatidagi ehtiyojning m urakkab jarayoni b o ‘lib, o ‘zga kishilar bilan m a ’lum ot alm ashish, ularni tushunish va idrok etishning ham korlikdagi strategiyasidir. Bu m uam m oning obekti — ideal ruhiy voqelikdir. Bu erda gap inson tafakkurining aqliy, hissiy va ixtiyoriy paydo b o ‘lishi ham da uning ruhiyatini ongosti jarayonlarida yuzaga kelishi haqida ketayapti. Uning predm eti esa insonlaming muomalasi va faoliyatining ruliiy va axloqiy tarafi ham da turli xil vazifada faoliyat yurituvchi insonlar guruhining o ‘ziga xos ruhiy jarayonlari hisoblanadi. Ish jarayonida b o ‘lgan m uom ala psixologiyasi - psixologiya fanlarining tashkiliy qismi bo‘lib, bu um um iy psixologiya to m onidan ishlab chiqiladigan tamoyillar va kategorial tushunchalariga tayanadi. M a’lumki, um umiy psixologiyaning asosiy kategoriyalari - psixik jarayonlar (anglash, hissiyot, ixtiyor)ni, inson ruhiyatining xusu- siyati (qobiliyat, fe’l-atvor, tem peram ent) va shuningdek, inson ongining paydo b o ‘lishi (shubha, ishonchsizlik, iqror, m a ’lum bir faoliyatga yo‘nalganlik)ni ifodalovchi tu sh u n ch alard an iborat. Shu m a’noda um um iy psixologiya va uning sohalari am al qiladigan m u him tam oyillar q o ‘yidagilardan iborat: - determ enizm , sababiylik tam oyili, ya’ni ruhiy hodisalam ing bir-birini taqozo qilishi va ulam ig o ‘zaro aloqadorligini e ’tiro f etish; - tizim lilik tam oyili, ya’ni butun ruhiy birlashm alam ing asosi sifatidagi alohida ruhiy voqelik; - rivojlanish tam oyili, ruhiy jarayonlam ing o ‘zgarishi, ularning ko'rsatkichini bir darajadan boshqasiga o ‘tishi. Albatta, ish jarayonida amalga oshiriladigan m uom ala odobi va psixologiyasida m avhum umumpsixologik kategoriyalar va tam oyil lar haqida gap ketganda, kasb psixologiyasiga doir bilim lar h am nazarda tutiladi. Ishbilarm onlik tushunchasi deganda biro r kishi ning um um iy ishida muvoffaqiyatni ta ’m inlash, insonlar o ‘rtasida o ‘zaro hamkorlik uchun sharoit yaratish, ularning m aqsadini ro ‘yob- ga chiqarishga yo‘naltirilgan m uom ala tushuniladi. Ish jarayonida rahbar bilan xodim lar ham da raqobatchilar o ‘rtasida ham korlik aloqalarini о‘m at ish va rivojlantirishga ishbilannon m uom alasi bevo- u www.ziyouz.com kutubxonasi sita ta ’sir ko‘rsatadi. Shuning barobarida, ishbilarm on bu jarayonda o ‘zining va jam oasining m anfaatlarini qondiradigan tadbirlardan unum li foydalanishga harakat qiladi. Y uqoridagilardan xulosa qilib aytganda, «M uom ala madaniyati» fanining asosiy kategoriyasi shaxs va uning ruhiyati bilan belgila- nadi. Busiz inson resurslarini boshqarishning zam onaviy usullariga ega boMolmaymiz. A ynan shaxs psixologiyasini bilish tadbirkor, ishbilarm on rah b ar u ch u n o ‘zining ham kori to ‘g4risida batafsil m a ’lum otlarni beradi. B oshqacha aytganda, bu bilim lar kishilar bi lan insoniy m unosabatlarning qanchalik darajada ta ’sirchan b o ‘li- shini aniqlaydi. Lekin shaxsning holati va xususiyati shaxslararo m unosabatlar jarayonidagi «M en-Sen», «М еп-Biz», «Biz-Ular» formulasi asosida yuzaga keladi. Agar faylasuflar t a ’biriga ko‘ra, m uom ala inson rivojining m uhim z am in lard an biri hisoblansa, m enejm entning zam on aviy n azariy otch ilari fikri b o ‘yicha m uom alaning yuqori darajasi — kelishuvni om adli yakunlanishining hal etuvchi sharoitdir. Biroq bunday m uom alani ta ’m inlash uchun rahbar m uom alaning psixologik m ashg‘ulotlarga tayanadigan texnologiyalaridan foydalana olishi lozim . Shuni nazarda tutish kerakki, m uom ala jarayonida ham korlar o ‘itasida m unozarali holatlar ham yuzaga kelishi mumkin: o ‘rinsiz gap, q o ‘pol m uom ala zaruriy m a’lum otdan bebahra qiladi. Bunday holat yuzaga kelmasligi uchun muomalani yo‘lga qo‘yishning ayrim texnologiyalaridan foydalanishni o ‘rganish zarur. Psixologiyaga d oir fanlar (m uloqot psixologiyasi, m uom ala psixologiyasi, shaxs psixologiyasi kabi fanlar) m uom alaning turli shakllarini ta ’minlash b o ‘yicha aniq tavsiyalarga egadir. Ish b ila rm o n m u o m a la o d o bi va psixologiyasining m uhim k ategoriyasi ishchi g u ru h psixologiyasi hisoblanadi. Z ero , ish jarayonining faolligi jam oaning birlashuviga bog‘liq. Shuni ta ’kidlash o ‘rinliki, m uvoffaqiyatli kooperatsiya m ehnat jarayonining barcha a ’zolariga u m um iy bo ‘lgan axloq qoidalarini qabul qilishdagina m um k in boMa oladi. Shu bois istalgan guruhning faoliyati va shakllanish jarayonida m aqsad, ehtiyoj, manfaat, m e’yorlar, axloqiy- psixologik m uhit, korporativ axloq va boshqa shu kabi hodisalarning ustuvorligi seziladi. Zam onaviy m enejer bu kabi psixologik om illar bilan hisoblshishga majbur. www.ziyouz.com kutubxonasi Shaxs psixologiyasi ishchi guruhning kasbiy odob m ezo n lari- ga tayangan holda, o ‘zaro bog‘liq b o ig a n ikkita asosiy m asala- ni hal etadi: Birinchisi - psixologik diagnostika usullarini o ‘zlashtirish, bunda ishlab chiqarish faoliyati subyektlarining psixologik holatini tasvir- lash usullaridan foydalana bilish. Ikkinchisi - psixologik holatlarni o ‘zgartirishdagi yangi jihatlarni o ‘rganish va bunga k o ‘nikm a hosil qilish. XX asrda real tarixiy sharoit hayotda bo zo r iqtisodiyotining g‘oyaviy-axloqiy im koniyatlarni rivojlantirish g ‘oyasini am alga oshirishni vujudga keltirdi. Yangi jam iyat qurish, dem okratik huq u- qiy davlat tuzish, iqtisodiyotni bozor m unosabatlariga o ‘tkazish m aqsadida davlatlar o ‘ziga xos va mos yo‘ld an b om ioqdalar. Sobiq S h o ‘rolar tuzum ining uzoq davom etgan tu rg ‘unlik va inqiroz sharoitlarida odam larning yalpi tafakkur ijtim oiy psixologiyaning deyarli qaram a-qarshi ko‘rinishlari shakllandi. Xususiy m ulk va uning egalariga hasad ko ‘zi bilan qarash, b o q im an d alik kayfiyatining kuchayishi, xo‘jalik va ijtimoiy-siyosiy sohalardagi ijodiy tashab- buslaming imkoniyatlarini tushunishda begonalashuv ham da hayotga ishonchsizlik o ‘sib bordi. M am lakatim iz m ustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng m a'naviy h ayotim izni yuksaltirish, m illiy o ng im izni, siyosiy saviyam izni oshirish, milliy mafkura va tafakkurni takom illashtirish borasida qilingan ishlar, eng m uhim i odam lar dunyoqarashida, tafakkurida ro‘y berayotgan o ‘zgarishlami erishgan eng katta yutuqlarimiz sirasiga kiritish mumkin. Shuni nazarda tutish lozimki, ijtimoiy m unosabatlarning boshqa shakllarid an farqli o ia r o q , bozor m u n o sab atlarig a asoslangan ijtim oiy-iqtisodiy tizim hayotga nisbatan shaxsiy dunyoqarash va tasavvur bilan m unosabatda bo4ishga intilishni vujudga keltiradi. M a ’lum ki, bunday m unosabat aksariyat h o latlarda inso nlarni bir- biridan ajratadi, ularda yolg‘izlikva q o ‘rq in ch tuyg‘usini kuchayti- radi. Iqtisodiy jih a td a n yuksak taraqqiy etgan davlatlarda o ‘tk a- zilgan ijtim oiy psixologik tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha, b o zo r iqtisodiyoti stixiyali tarzda aholining k o ‘p ch ilik qism ida ruhiy zo ‘riqish va vahim ani paydo qilayotganligi kuzatilgan. Q olaversa, iqtisodiy rivojlangan m am lakatlarnig aholi o ‘rtasida o ‘z joniga qasd qilish holatlari ko‘plab uchram oqda. Biroq 0 ‘zbekistonda barpo www.ziyouz.com kutubxonasi e tila y o tg a n b o z o r iqtiso d iy o ti rivojlangan d avlatlarn ing bozor m u n o sab atlarid a o ‘ziga xos va mosligi bilan ajralib turadi. “ Bozor iqtisodiyotini barpo etish — shunchaki bir m aqsad em as, - deb t a ’kidlagan edi Islom K arim ov, - Barcha iqtisodiy, dem okratik, siyosiy islohotlarning pirovard m aqsadlarining o ‘zi, bu aw alo inson u c h u n m unosib turm ush va faoliyat sharoitlarini yaratishdir” 1. Shu b o is m a m la k a tim iz d a o lib b o rila y o tg a n iq tiso d iy islo h o tla r strategiyasini am alga oshirishda ta ’lim va m adaniyatni rivojlantirish h a m d a isloh qilish, aqliy va m a ’naviy salohiyatni m ustahkam lash, ah o lin i ijtim oiy him o ya qilish kabi m asalalar uzluksiz ustuvor y o ‘nalish qilib belgilangan. A yniqsa, aqliy va m adaniy salohiyatni rivojlantirish tam oyili xalqim izning o ‘zini ozod va erkin deb his etish i, m u h to jlik va qaram lik iskanjalaridan xalos b o ‘lganligini ch in ak am ig a anglash tuyg‘ularini shaklllantiradi va m ustahkam - laydi. S h u n d a ish jarayon id ag i m uom ala odobi ham , m uom ala m adan iy ati ham iqtisodiy o ‘zgarishlarning m ustahkam poydevo- ri b o ‘lib xizm at qiladi. Download 5.34 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling