X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

117 

---

Tarixi.
Bug„doy bilan javdaming duragayi 1875-yiii shotlandiyalik 
olim Vilson tomonidan e‟lon qiiingan.
Bug„doy bilan javdaming doimiy (konstant) duragayi 1881- yilda 
Germaniyada Rimpau tomonidan ajratib olingan. Hozirgi vaqtda kuzgi 
yoki bahorgi yumshoq bug„doylardan javdar bilan chatishtirib oktoploid 
56-xromosomli, qattiq bug„doyni javdar bilan chatishtirib geksaploid 42-
xromosomli tritikale yaratilgan. Keyingi yillarda 3 ta tur (yumshoq, qattiq 
bug„doylar va javdar) duragaylari yaratildi, bular o„zida qattiq, yumshoq 
bug„doylar va javdaming irsiy xususiyatlarini jamlagan.
Geksaploid duragaylari yuqori sifatli, boshog„ida don ko„p bo„ladi, 
oqsili ko„proq va hosili ham oktaploid duragaylarga nisbatan yuqoriroq. 
Geksaploid duragaylari bo'yicha seleksiya ishlari ko„p davlatlarda olib 
borilmoqda. 2015-yili tritikale quyidagi davlatlarda ekilgan: Ispaniya 80 
ming, Fransiya 16,2 ming, Avstra- liya 100,0 ming, Polsha 65,9 ming, 
AQSH 180 ming, AvstraliyalOO ming, Bolgariya 100 ming, Germaniya 
207,0 ming, MDH 500 ming gektar maydonga ekilgan.
Sistematikasi.
Tritikale - yumshoq bug„doy va kuzgi javdaming 
duragayi hisoblanadi. Bunda bitta o„simlikda ikki xil o'simlikning eng 
yaxshi xususiyatlari mujassamlashtirilgan. Uning nomi, ya‟ni Triticale 
birinchi qismi Triticum (bug
s
doy) va ikkinchi qismi Secale (javdar) 
so„zlaridan olingan. Tritikalening kuzgi va bahorikor shakllari mavjud.
Hosildorligi;
Sharoitga qarab don hosili 5-8 t/ga, ko'kati 40-55 t/ga 
ni tashkil qiladi.
Biologiyasi.
Urug
4
ini unib chiqishi uchun 20 °C muqobil deb 
hisoblanadi, unib chiqishi minimum 5 °C va maksimum 35 °C kuzatiladi. 
Ekilgandan 5-7 kundan keyin maysa o„sib chiqadi. Tuplanish bo„g„ini 
qishda 18-20 °C sovuqqacha chidashi mumkin. Tuplanish davri kuzda 
boshlanib bahorda davom etishi mumkin. Umumiy tuplanish darajasi 4 -6, 
mahsuldor tuplanishi esa 2,5-3,5 boiadi.
Tritikale o„zidan changlanadigan o„sirnlik, ammo chetdan 
changlanishi ham mumkin. 0„zbekistonda ekiladigan naviaming amal 
davri 165-210 kun atrofidadir. Rossiya hududida 250-325 kunga to„g„ri 
keladi. Tritikale namsevar o„simlik, urug„ unib
118 

---

chiqishi uchun 55% suv sarflanadi, amal davrida suvni nay о„rash va 
don shakllanish va to„lishish davrlarida ko„p talab qiladi. Tuproq 
unumdorligiga kam talabchan, har xil tuproqlarda ekilishi mumkin, 
ammo eng yuqori hosil qora tuproqlarda olinadi. Sho„rlangan va 
botqoqlangan tuproqlar noloyiqdir. Tuproq muhiti pH 5,5-7,0 bo„lishi 
mumkin. Oziqaga bo„igan talabi kuzgi bug„doydan yuqori: 1 t don va 
tegishli somon yetishtirish uchun 40-50 kg azot, 13-16 kg fosfor va 36-
40 kg kaliy sarflanadi. Oziqa elementlarini nay o„rash va don to„lishi 
davrlarida ko„p o„zlashtiradi. Tritikale yorug„sevar uzun kun o„simiigi. 
Kurming uzunligi 16-18 soat bo„lganda tez rivojlanadi.
Navlari:
Tritikalening donbop va ozuqabop navlari yaratilgan. 
0„zbekistonda rayonlashtirilgan navlari: «Norman», «Farxod», «Prag 
serebristiy».