Xalq tabobatida ishlatiladigan momordica charantia L dorivor

Kimyoviy tarkibi. Momordica charantia L dorivor o’simligi o’simlik bo’ylab tarqalgan
triterpenoidlar, saponinlar, polipeptidlar, flavonoidlar, alkaloidlar va sterollarni o’z ichiga oladi
[2]. Urug’lar yeyishga yaramaydi, ular tarkibida a-elestearin kislotasi (a-ESA) deb nomlanuvchi
linolenik 
kislotaning 
asosan 
konyugatsiyalangan 
trien 
cis-9, 
trans-11, 
trans-13
konyugatsiyalangan izomerlari mavjud. Ma’lumki, a-ESA saratonga qarshi va yog’ga qarshi
xususiyatlarga ega [3].
Tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, Momordica charantia L farmatsevtik ahamiyatga ega
bo’lgan tarkibiy qismlar fenolli birikmalar (fenilpropanoidlar va flavonoidlar kabi), triterpenlar va
karotinoidlarga ega [4]. Adabiyotda Momordica charantia L mevasining bir nechta biologik faol
birikmalari qayd etilgan: ular uglevodlar, oqsillar, lipidlar va boshqalarga bo’linadi [5].
Xarantin kabi kukurbitan tipidagi triterpenoidlar antimikrob faoliyat bilan bog’liq [6].
Charantin - bu 1:1 nisbatda ikkita steroid saponinlarning aralashmasi (FIG. 1), stigmasterol
glikozidi va β-sitosterol glikozidiga bo’linadi [7]. Cucurbitan tipidagi triterpenoidlar deyarli
barcha o’simliklarda topilgan bo’lsa-da, charantin faqat ildiz, barg va mevalarda topilgan [8].
O’simlik tarkibidagi A-momorxarin (barglar va urug’lar) va MAP30 (mevalar va urug’lar)
oqsillar ham mikroblarga qarshi faoliyati bilan bog’liq [9]. MAP30 va a-momorxarin

---

Journal of Chemistry of Goods and
Traditional Medicine
J Chem Good Trad Med, Volume 1, Issue 4, 2022
Traditional Medicine
136
Journal of Chemistry of Goods and Traditional Medicine, Vol. 1, Iss. 4
ribosomalarni (RIP) inaktivatsiya qiluvchi oqsillar bo’lib, antibakterial va viruslarga qarshi
faoliyatni namoyish etadi [10].
1- rasm. MAP30 va a-momorxarinning amino kislotalar ketma-ketligi (milliy biotexnologiya
axborot markazidan olingan FASTA ketma-ketligi-NCBI) [1].
Rekombinant a-momorxarin F. solanining o’sishini ingibirlaydi, bu esa hujayra devorining
yaxlitligini yo’qotish, qo’ziqorin hujayra membranasining yorilishi, DNK parchalanishi,
makromolekulalar sintezi va organellalar funksiyasiga ta’sir qiladi [11]. RK29, pishgan meva va
urug’lardan ajratilgan faol lektin OIV-1 virusining teskari transkriptazini ingibirlaydi [12].
Kukurbitan triterpenoidlari (kuguacin FS), pentanorkukurbitatsin, oktanorkukurbitatsin va
trinorkukurbitatsin OIV-1 ning in vitro [13] shtampiga qarshi zaif faollikka ega. Triterpen
glikozidlari momorditsinlar I va II antigelmint xususiyatga ega. Yuqorida aytib o’tganimizdek,
dorivor o’simlikning farmakologik xususiyatlari quyidagi 1-jadvalda keltirilgan faol kimyoviy
tarkibiy qismlarga asoslangan [14].
Barcha yashil o’simliklar o’zining tarkibiy qismiga ega bo’lganidek, o’simlikning yuqori
qismini ozuqa moddalari bilan ta’minlashi uchun ildiz, o’sishi uchun poya, fotosintez uchun
barglar, meva hosil qilish uchun gullar va albatta keyinchalik meva, unda o’z turini davom ettirish
uchun urug’ hosil bo’ladi. Buning uchun, albatta, o’simlik bir hayot davrini o’tab bo’lishi kerak.
Barcha yashil o’simliklar bunday hayot siklidan o’tadi, lekin barcha o’simliklar ham foydali
dorivor xususiyatga ega emas, albatta, u dekorativ ko’rinishga ega bo’lishi, fermer xo’jaliklari
uchun to’yimli ozuqa, boshqa maqsadlar uchun ishlatilishi mumkin, bizning oldimizda turgan
muhim vazifa esa foydali xususiyatlarga ega dorivor o’simliklarni va bu xususiyatlarni ta’minlash
uchun faol farmakologik ta’sir ko’rsatuvchi kimyoviy tarkibiy qismlarni topishdir. Mualliflarning
fikriga ko’ra, biz o’simlikning ildizidan boshlab faol tarkibiy qismlari haqida umumiy ma’lumot
berdik. Momordica charantia L ning ildizlari oq rangga ega, bu bodring ildizlariga o’xshaydi.
Garchi u ozuqaviy xususiyatga ega bo’lsa-da, lekin foydali tarkibiy qismlarni o’z ichiga olishi
mumkin, biz adabiyotga tayanib, o’simlikning ildizlarida ma’lum foydali xususiyatlarga ega
bo’lgan tarkibiy qismlarni topdik, masalan, antiseptik va dezinfeksion fenollar, boshqa
xususiyatlarga ega bo’lgan tarkibiy qismlar 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval. Momordica charantia L ning ildizlarida keltirilgan biologik faol kimyoviy birikmalar.
O’simlik
qismi
Modda turi
Biologik faol moddalar
Adabiy
otlar
Ildiz
Flavaoidlar
Miritsetin; Quersetin; Kempferol; Katexin; Rutin;
15
Fenol brikmalari 
Qahva kislotasi; P-Kumarik kislota; Ferul kislotasi; o-Kumarik
kislota; Xlorogen kislota; m-Kumarik kislota; p-gidroksibenzoy
kislotasi; Gallic kislota; Protokatexik kislota; β-Rezorsil kislotasi;
vanilin kislotasi; Siringik kislota; Gentizik kislota. Salitsil kislotasi;
15

---

Journal of Chemistry of Goods and
Traditional Medicine
J Chem Good Trad Med, Volume 1, Issue 4, 2022
Traditional Medicine
Journal of Chemistry of Goods and Traditional Medicine, Vol. 1, Iss. 4
137
vanilin; Veratrik kislota; Hesperidin; naringenin; Bioxanin A;
Homogentizik kislota; t-doljin kislotasi; naringin
Kukurbitan tipidagi
triterpenoidlar
Charantin*; kuguatsinlar A; kuguatsinlar B; kuguatsinlar C;
kuguatsinlar D; kuguatsinlar E; 3β, 7β, 25-trihidroksikukurbita-5,
(23E)-dien-19-al; 3β, 25-dihidroksi-5b, 19-epoksikukurbita-6, (23E)-
dien; Momordisin I
16, 17
O’simlik o’yilgan barglarga ega, bir yillik o’simliklar kabi yashil, juda nozik va uzun,
ularning balandligi 5 m ga yetishi mumkin va yetishtirish joyiga ko’proq bog’liq. O’sish
jarayonida o’simlikning barglari va poyalari ham o’ziga xos faol moddaga ega bo’ladi.
Mualliflarning fikriga ko’ra, biz ma’lum bir farmakologik ta’sirga ega bo’lgan faol moddalar
guruhlarini aniqladik va u quyida 2- jadvalda keltirilgan.
2-jadval. Momordica charantia L barglari va poyalarida keltirilgan biologik faol
kimyoviy birikmalar.
O’simlik
qismi
Modda turi
Biologik faol moddalar
Adabiy
otlar
O’simlik
ning barg
va
poyalari
Fenol birikmalari 
4-gidroksibenzoy kislotasi; 4-o-Kofeilxik kislotaning hosilasi; 4-o-
Feruloylxik kislota; 5-o-Feruoylxik kislota; qahva kislotasi; doljin
kislotasi; ferul kislotasi; P-Kumarik kislota; sinapik kislota; 2,4-bis
(2-fenilpropan-2-il) fenol
36,37,3
8,35
Flavanoidlar
Izoramnetin-3-o-glyukozid; izoramnetin-o-asetilgeksozid; kempferol-
3-o-Rutinozid; kempferol-3-o-rutinozid; kempferol-o-asetilgeksozid;
kempferol-Opentozilgeksozid; Quercetin-3-o-glyukozid; Quercetin-
3-o-rutinozid; Quercetin-Oatsetilgeksozid; Quercetin -O-digexoside;
Quercetin-o-pentosilhexoside; rutin
30,31,3
6,
37,35
Kukurbitan tipidagi
triterpenoidlar
Kukurbitan I; Kukurbitan II; Cucurbitan III; Karavilagenin F;
Karavilozid XII; Karavilozid XIII; Kuguatsin FS; Momorditsin I;
Momorditsin II; Momorditsin VI; Momorditsin VII; Momorditsin
VIII; Momordikozidlar; Charantal; Charantin*
16,38,3
5
Iridoid lakton
Plumeritsin*
40
Oqsil
α- momorxarin *
42
Fenolli birikmalar
4-gidroksibenzoy kislotasi; qahva kislotasi; katexin hidrat; xlorogen
kislota; epikatexin; ferul kislotasi; Gallic kislota; P-Kumarik kislota;
T-doljin kislotasi
35
Flavonoidlar
Kempferol; Rutin
35
O’simlik gullari ikki xil va hajmi jihatidan farq qiladi. Erkak gullari ilgari paydo bo’ladi
va u ayoldan biroz kattaroq. Momordika erkak gullari gardeniyaning hidini eslatuvchi nozik hidga
ega. Gul barglari yorqin sariq rangga ega bo’lib, baland gul ustuniga o’tiradi. O’simlik gullarining
nozik xushbo’yligi, shuningdek, yoqimli hid haqida ma’lumotga ega bo’lish uchun bu xususiyat
ba’zi kimyoviy moddalarni o’z ichiga olishi kerak. O’simlik gullaridagi faol kimyoviy birikmalar
3-jadvalda keltirilgan.
3-jadval. Momordica charantia L gullarida keltirilgan faol kimyoviy birikmalar.
O’simlik
qismi
Modda turi
Biologik faol moddalar
Adabiy
otlar
O’simlik
gullari
Kukurbitan tipidagi
triterpenoidlar
(23e)-3b-gidroksi-7b, 25-dimetoksikukurbit-5, 23-dien-19-al; (23e) -
7b-metoksikukurbit-5, 23,25-trien-3b-ol; (23e)-Kukurbit-5,23,23-
trien-3a,7a-diol; 19-dimetoksikukurbit-5(10),6,22(E),24-tetraen-3b-ol
23e-3b-gidroksi-7b,25; 22-gidroksi-23,24,25,26,27 -
pentanorkukurbit-5-en-3-oh; 25,26,27-trionorkukurbit-5-en-3,7,23-
trion; 25ξ-Izopropenilxolest-5(6) - en 3-o-β-D-glyukopiranozid;
3b,7b, 23-trigidroksikukurbit-5,24-dien-7-o-β-D-glyukozid; 3b,7b,
18,19,
20,21,
22,23,
24

---

Journal of Chemistry of Goods and
Traditional Medicine
J Chem Good Trad Med, Volume 1, Issue 4, 2022
Traditional Medicine
138
Journal of Chemistry of Goods and Traditional Medicine, Vol. 1, Iss. 4
25-Trigidroksikukurbit-5,23(E)-dien-19-al; 5B,19 -epoksi-19,25-
dimetoksikukurbit-6,23-dien-3b-ol; 7b-etoksi-3b-gidroksi-25-
metoksi-kukurbit-5,23 (E)-dien-19-al; Charantagenin D; Charantin*;
Charantoside III; Charantoside IV; kukurbit-1(10)5, 22,24-tetraen-3a-
ol; Kukurbit-5,24-dien-3b, 23(R)-diol 7-O-β-dglyukopiranozid;
Goyglikozid E; Karavilagenin B; Karavilagenin E; Karavilozid I;
KARAVILOZID III; Kuguacin B; Kuguacin C; Kuguacin J;
Kuguacin J; Kuguacin R; Kuguaglikozid A; Kuguaglikozid B;
Kuguaglikozid F; momorditsin; momorditsinin; Momordikosid A
Momordicoside F1 aglikon; Momordicoside F2; Momordicoside G;
Momordicoside I; Momordicoside K; Momordicoside L;
Momordicoside Q; Momordicoside; Oktanorkukurbitasin A; Tayvan
A
Karotinoidlar
5,6-Monoepoksi-β-karotin; 9' - Z-neoksantin; All-e-violaxantin;
kriptoksantin; lutein; likopen; Mutatoxrom; fitofluen; rubiksantin;
Zeaxantin; Zeinoksantin; β-karotin; α-karotin; γ-karotin; δ-karotin; ζ-
karotin; a-tokoferol
25, 26,
27
Momordica mevalari juda achchiq, shuning uchun u oshpazlik maqsadlaridan ko’ra
ko’proq dorivor maqsadlarda ishlatiladi. Momordica mevasining mag’zi pishmagan holatda,
bodringga o’xshash ta’mga ega bo’lganda iste’mol qilinadi. Mevalar pishishni boshlaganda,
mag’zi to’q sariq, yumshoq, ammo achchiq bo’ladi. Meva to’liq pishganida, uning urug’lari shirin
ta’mga ega bo’ladi va uni xom holatda iste’mol qilish mumkin, ammo issiqlik bilan ishlov
berishdan keyin ular yumshoqroq bo’ladi. Momordica mevalaridagi faol kimyoviy birikmalarning
tarkibi quyida 4-jadvalda keltirilgan.
4-jadval. Momordica charantia L mevasida keltirilgan biologik faol kimyoviy birikmalar.
O’simlik
qismi
Modda turi
Biologik faol moddalar
Adabiy
otlar
O’simlik
ning
mevalari
Uglevodlar
Arabinoza; Galaktoza; Glyukoza; Mannoza; Pektin; Ramnoza;
Riboza; Ksiloza
25,28
Oqsil
MAP 30B*, Polipeptid-P, Lektinlar
29,30
Fitosterollar
Diosgenin; β-sitosterol; stigmasterol; Campesterol; 3-o - [6’-o-stearil-
β-D-glyukozil]-stigmasta-5,25(27)-dien; 3- -[6’-o-palmitoyl-β-D-
glyukozil-stigmasta-5,25(27)-dien
31,32,
33,25
Fenolli birikmalar
Qahva kislotasi; xlorogen kislota; ferul kislotasi; Gallic kislota; molik
kislota; malonik kislota; Kinik kislota; Salitsil kislotasi; Shikimik
kislota; tartarik kislota; t-doljin kislotasi; vanil kislotasi; 2,5-
digidroksibenzoik kislota
18,34
Yog’ kislotalari
Gamolenik kislota; linoleik kislota; olein kislotasi; palmitik kislota;
stearik kislota; a-eleostearin kislotasi
43,44,
45
Efir moylari
(E) - anetol; 1,8-sineol; Apiol; karvon; sedrol; C-Dihidrokarveol;
Hermakren D; limonen; linalool; Metilevgenol; Miristesin; Oktanal;
p-Tsimen; Safrol; Spatulenol; t-Digidrokarveol; T-Nerolidol; a-pinen;
a-Selinen; β-Bisabolol; β-fellandren; β-pinen; β-Selinen; δ-kadinen
46
O’simlik urug’i ingichka, ammo bardoshli po’stlog’iga, oval shaklga ega, to’q sariq yoki
qizil-jigarrang, tarvuz urug’lari kabi. Urug’ning ichi ochilganda perikarp urug’larga o’xshaydi.
O’simlikning urug’i turli xil kimyoviy tarkibiy qismlarga ega. O’simlik urug’ining kimyoviy
tarkibiy qismlari quyida 5-jadvalda keltirilgan.
5-jadval. Momordica charantia L urug’larida keltirilgan faol kimyoviy birikmalar.

---

Journal of Chemistry of Goods and
Traditional Medicine
J Chem Good Trad Med, Volume 1, Issue 4, 2022
Traditional Medicine
Journal of Chemistry of Goods and Traditional Medicine, Vol. 1, Iss. 4
139
O’simlik
qismi
Modda turi
Biologik faol moddalar
Adabiy
otlar
O’simlik
urug’i
Karotinoidlar
Tokoferollar
25
Fenol birikmalari
Qahva kislotasi; katexin; xlorogen kislota; epikatexin; Gallik kislota;
Gentizik kislota; o-Kumarik kislota; p-Kumarik kislota; Protokatexik
kislota; Sinapik kislota; Siringik kislota; T-doljin kislotasi; T-Ferulik
kislota; vanilin kislotasi
35,47
Kukurbitan tipidagi
triterpenoidlar
Goyglikozid E; Goyglikozid G; Momorditsilin; Momordikosid A;
Momordikosid B; Momordikosid C; Momordikosid D,
Momordikosid E
19,48,
49,50
Saponinlar
Goyglikozid A; Goyglikozid B; Goyglikozid C; Goyglikozid D;
momordikozid F2; momordikozid I; momordikozid K
48
Alkaloidlar
Vitsin
30,51
Fitosterollar
4-a-metilzimenkol; sikloevkalenol; desmetilsterol; spinasterol;
lofenol; obtusifoliol; β-sitosterol
16,52
Oqsillar
Sitostatik omil; Mclau; MAP30b; Momordin-I; Momordin-II; Napin
kabi oqsil; Napinopodobny ripc; polipeptid-P; Ribonukleaz; Serpins;
a-momorxarin*; β-momorxarin; γ-momorxarin; polipeptid-P;
Lektinlar
20,53,5
4
M. charantia aMCL lektin bMAP30 - 30 kDa massali M. charantia OIVga qarshi oqsil;
ribosomani inaktiv qiluvchi protein cRIP; *mikroblarga qarshi faollik bilan bog’liq.
Charantin o’simlikning barcha qismlarida, ayniqsa mevalarida joylashgan biologik faol
birikmalardan biridir. Charantin jigar, mushaklar va yog’ hujayralarida glyukoza so’rilishini va
glikogen sintezini oshirish orqali qon shakar darajasini yaxshilaydi. Shuningdek, u oshqozon osti
bezi beta hujayralaridan insulin chiqarilishini kuchaytiradi va insulin ishlab chiqaradigan beta
hujayralarining yangi o’sishini tiklaydi yoki rag’batlantiradi. Charantinning spirtli ekstrakti ba’zan
diabetni davolashda ishlatiladigan tolbutamidga qaraganda samaraliroq antidiabetik vosita
ekanligi aniqlandi [14]. Charantin OIVga qarshi oqsil ekanligi xabar qilingan [15].
Bundan tashqari, mualliflar Sibir botanika bog’ida o’stirilgan fitomassasining turli
komponentlaridagi ba’zi makro va mikroelementlarning tarkibini tasvirlab berganlar, ular quyida
6,7,8,9-jadvallarda keltirilgan [39].
6- jadval. Fitomassaning turli tarkibiy qismlarida ba’zi makroelementlarning tarkibi (o’rtacha ±
o’rtacha xatolikda, quruq fitomassada) [39].
O’simlik
O’simlik qismi
Quruq fitomassada konsentratsiya, %
C
N
P
S
Momordica
meva
t.pn.
42,6
3,47
0,92
0,067
b.pn.
35,8-41,0
3,28-1,69
0,99-0,44
0,063-0,093
Barg
35,6
3,75
0,92
0,060
Poya
41,2
2,00
1,19
0,067
Ildiz
43,5
2,31
1,30
0,066