Xarajatlarni baholash usullari I kirish II asosiy qism

Xarajat tenglamasi	1000
1500
1. Material xarajatlari	1500	2200	2500	Y = 5x	5000	7500
2. Mehnat xarajatlari	2250	3000	3750	Y = 7,5x	7500	11250
3. Ishlab chiqarish ustama xarajatlari	1500	1700	2100	Y = 600 + 3x	3600	5100
4. Sotish xarajatlari	1200	1250	1400	Y = 900 + 1x	1900	2400
5. Ma’muriy xarajatlar	5500	5500	5500	Y = 5500	5500	5500
6. Boshqa operatsion xarajatlar	7000	7000	7000	Y = 7000	7000	7000
JAMI				Y = 14000 +16,5x	30500	38750

Materiallar: y = bx; b = (1500 : 300 = 5, 2500 : 500 = 5). Y = 5x.
Mehnat: y = bx; b = (2250 : 300 = 7,5, 3750 : 500 = 7,5). Y = 7,5x.
IUX: y = a + bx.
b = ; a = y – bx = 1500 – 3*300 = 600. Y = 600 + 3x.
Sotish xarajatlari: y = a + bx.
b = ; a = y – bx = 1200 – 1*300 = 900. Y = 900 + 1x.
Ma’muriy xarajatlar: y = a. Y = 5500.
Boshqa operatsion xarajatlar: y = a. Y = 7000.

2.3. Ustama xarajatlar hisobi
Ishlab chiqarish ustama xarajatlari (IUX) - bu ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, lekin odatda tayyor mahsulotning aniq bir turiga bevosita tegishli deb bo‘lmaydigan xilma-xil sarflarning yig‘indisidir.
Ishlab chiqarish ustama xarajatlari quyidagi sabablarga ko‘ra mahsulotga o‘tkaziladi;

• 
  Mahsulot birligidagi to‘la xarajatlarni aniqlash.
  

Agar narxning shakllanishi sarf-xarajatlarga asoslangan bo‘lsa, u holda ustama xarajatlarni hisobga olmaslik narx belgilashda xatolarga olib kelishi mumkin.

• 
  Zahiralar tannarxini aniqlash.
  

• Moliyaviy hisobotlarning milliy standartiga muvofiq «zahiralar tannarxi zahiralarni sotib olish, qayta ishlash xarajatlarini hamda joriy holatiga va joyiga keltirish maqsadida qilingan barcha xarajatlarni o‘z ichiga olishi kerak» ishlab chiqarish ustama xarajatlari qayta ishlash bilan bog‘liq xarajatlarga qo‘shiladi va shu sababli zahiralarning tannarxiga kiritilishi lozim.

  
  Ustama xarajatlarni taqsimlash stavkasi
  1) IUX taqsimlash bazasi
  Ustama xarajatlarni taqsimlash kompaniyada ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarga yoki kompaniya o‘z mijozlariga ko‘rsatadigan xizmatlar uchun umumiy bazani tanlash orqali amalga oshiriladi.
  Taqsimlash bazasi sifatida ishlab chiqarish bo‘linmalarining ustama xarajatlariga to‘laroq mos keladigan omil tanlanishi lozim. Bazaga ko‘pincha quyidagilar olinadi:
  

• 
  Ishlab chiqarishda ishlagan ishchilarni ish vaqti
  
• 
  Uskunalarni ishlagan vaqti
  
• 
  Mehnat sarflari
  
• 
  Ishlab chiqarilgan mahsulot birligi
  

IUXni taqsimlash Ustama sarflar

= stavkasi Bazaning qiymati
2) Ustama xarajatlarni taqsimlashning yagona (umumzavod) va alohida
(tsex) stavkalari
IUXni taqsimlashning yagona stavkasidan umuman korxona uchun foydalaniladi. Masalan, ma’lum davrda ustama sarflar 100 000 sh.b.ni tashkil qilgan, 50 000 soat ish qilingan bo‘lsa, u holda ustama sarflarni taqsimlash stavkasi 100000 sh.b./ 50 000 mehnat soati = 2 sh.b. mehnat soatni tashkil qiladi. Ustama sarflar shu stavka bo‘yicha mahsulotga tegishlidir. Masalan, mahsulotni tayyorlash 18 soat asosiy mehnatni talab qiladi, bunda ustama xarajatlarning 36 sh.b. (18 soat x 2sh.b./mehnat-soat) mahsulotga tegishli bo‘ladi.
Agar ishlab chiqarish bir necha bo‘linmada amalga oshirilgan bo‘lsa, u holda IUXni taqsimlashning alohida stavkalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

	A Bo‘linma	B bo‘linma	V bo‘linma	Jami
Ustama xarajatlar, sh.b.	10000	60000	30000	100000
Mehnat - soati	25000	15000	10000	50000
IUX stavkasi mehnat-soatga	0,4	4	3	2
Masalan, mahsulot ishlab chiqarish uchun asosiy bo‘linmada 10 soat , B

bo‘linmasida 5 soat va V bo‘linmasida 3 soat asosiy mehnat talab qilindi. Bu holda ustama xarajatlarning

33 sh.b. miqdori mahsulotga o‘tkaziladi
(10 soat x 0,4 sh.b./mehnat-soati + 5 soat x 4 sh.b./mehnat-soati + 3 soat. x 3 sh.b./mehnat-soati )

3.