Xarajatlarni baholash usullari I kirish II asosiy qism

To‘g‘ridan-to‘g‘ri usul. Ushbu usul keng qo‘llaniladi. Masalan, xizmat ko‘rsatuvchi bo‘lim texnik xizmat ko‘rsatish va axborot tizimi xizmatlaridan iborat. Asosiy ishlab chiqarish bo‘limi esa mashina sexi va yig‘ma sexidan iborat. Ma’lumotlar 2.15-jadvalda keltirilgan:
2.15-jadval
To‘g‘ridan-to‘g‘ri usul yordamida xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar xarajatlarining taqsimlanishi

To‘g‘ridan-to‘g‘ri usul	Xizmat ko‘rsatuvchi bo‘lim		Asosiy sex		Jami
	TXK	AT	Mashina	Yig‘ma
Qayta taqsimlashdan oldin budjetlashtirilgan ustama xarajatlar	600,000	116,000	$400,000	200,000	1,316,000
Qayta taqsimlash uchun proporsiya: Texnik xizmat ko‘rsatish:
Mehnat soatlari budjeti		1,600	2,400	4,000	8,000
Koeffitsent		2/10	3/10	5/10	10/10
TXK xarajatlarini taqsimlash			3/8 $225,000	5/8 375,000	600000
Axborot tizimi:
Mehnat soatlari budjeti	200		1600	200	2000
Koeffitsent	1/10		8/10	1/10	10/10
AT xarajatlarini taqsimlash			8/9 $103,111	1/9 12,889	116.000

Asosiy sexning xarajatlari			$728,111	587,889
1,316,000

Ushbu metodda xarajatlar taqsimlanganda xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlarning bir-biriga ko‘rsatgan xizmat soatlari hisobga olinmasdan qoladi, ya’ni texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limining axborot tizimi bo‘limiga, xuddi shuningdek, axborot tizimi bo‘limining texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limiga ko‘rsatgan xizmatlari inobatga olinmasdan qolmoqda. Ushbu metod o‘zining soddaligi va hisoblash qo‘layligi bilan ajralib turadi. Yuqoridagi misollarimizda ham ushbu metoddan foydalangan edik.

Qadamba-qadam usuli. Ushbu usul to‘g‘ridan-to‘g‘ri usulga nisbatan aniqroqligi bilan ajralib turadi. Bunda dastavval eng katta xarajatga ega bo‘lgan bo‘limning xarajatlarini taqsimlashdan boshlanadi. Keyin birinchi xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limning xarajatlarining o‘ziga to‘g‘ri keladigan qismini mujassamlantirgan ikkinchi bo‘lim xarajatlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri usulda qo‘llanilgan proporsiyalar asosida ishlab chiqaruvchi bo‘limlarga to‘laligicha taqsimlanadi. Ushbu usulning qo‘llanilishini 2.16-jadvalda ko‘rib o‘tamiz.
2.16-jadval
Qadamba-qadam usuli yordamida xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar xarajatlarining taqsimlanishi

To‘g‘ridan-to‘g‘ri usul	Xizmat ko‘rsatuvchi bo‘lim		Asosiy sex						Jami
	TXK	AT	Mashina			Yig‘ma

Qayta taqsimlashdan oldin budjetlashtirilgan ustama xarajatlar	$600,000	116,000	400,000		200,000
1,316,000
Qayta taqsimlash uchun proporsiya: Texnik xizmat ko‘rsatish:
Mehnat soatlari budjeti		1,600		2,400		4,000			8,000
Koeffitsent		2/10		3/10		5/10			10/10
TXK xarajatlarini Taqsimlash		2/10 $120,000		3/10 180,000		5/10 300,000			10/10 600000
Axborot tizimi:
Mehnat soatlari budjeti	200			1600		200			2000
Koeffitsent	1/10			8/10		1/10			10/10
AT xarajatlarini Taqsimlash				8/9 209.778		1/9 26.222			236.000
Asosiy sexning xarajatlari				$789,778		526,222			1,316,000

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, axborot tizimi xarajatlari 116000 p.b. edi. Texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limi xarajatlaridan 120,000 p.b. qabul qilgandan so‘ng 236,000 p.b. taqsimlanishi lozim. Ushbu summa taqsimlangandan so‘ng mashina va yig‘ma sexlarning jami xarajatlari aniqlanadi. Chiqqan raqamlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri usuldan farq qiladi. Qadamba-qadam usuli aniqroq bo‘lganligii sababli ma’lumotlar ham qarorlar qabul qilishda ancha qo‘l keladi.

IIIz XULOSA
Ustama xarajatlar – ishlab chiqarishning umumiy shartlarini, uning boshqarish va xizmat qilish tashkilotlarini tashkil etish bilan bog’liq xarajatlarning yig’indisidir. Ularnining tarkibiga quydagilar kiradi:

• 
  ma’muriy-xo’jalik xarajatlari;
  
• 
  qurilish ishlari xizmatlari xarajatlari;
  
• 
  qurilish maydonlaridagi ishlarni tashkil etish xarajatlari;
  
• 
  qolgan ustama xarajatlar (mol-mulkni sug’urta qilish, bank kreditlari bo’yicha to’lovlar, reklama bo’yicha xarajatlar va boshqalar).
  

Ustama xarajatlarning qiymati bevosita xarajatlarning smeta bo’yicha narxiga maxsus normalar bilan %larda belgilanadi.

Xarajatlarni hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish tizimidan foydalanishda o‘zbilarmonchilikka yo‘l qo‘yish mumkin emas. Chunki uni qo‘llashning maqsadi boshqarish va xarajatlarni hisobga olish ob’ektlari bilan chambarchas bog‘langan holda yig‘ilgan.
Qaysi usulni qo‘llash har bir xo‘jalilik yurituvchi sub’ektda ishlab chiqarilgan mahsulotning turlari, texnologiya jarayoni, tarmoqning xususiyati, ishlab chshqarishni tashkil qilish usuli va uning turlaridan kelib chiqqan xolda o‘zida ishlab chiqilgan hisob siyosatida ko‘rsatadi va raxbarning buyrugi bilan mustaxkamlaydi. Shu bilan bir qatorda yukorida keltirilgan turkumlarning hsch biri ayrim olgan holda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ichidagi o‘;daga xos xususiyatlarig‘i to‘liq va har tomonlama yoritishga da’vogar bo‘la olmaydi.
Ushbu yuqorida keltirilgan xarajatlarni hisobga olish va kalkulyatsiya qilish belgilari xarajatlarni hisobga olish tizimini muvaffaqiyatli tashkil qilishga va bir usulni ikkinchisidan ajratishga yordam beradi va osonlashtiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tatbiq qilingan xarajatlarni hisobga olish tizimi bir vaqtning o‘zida turkumlashtirishning bir necha asoslaridan foydalanadi. Lekin biz vaqt imkoniyatidan kelib chiqqan holda va o‘rgatish usuliga muvofiq asosan buyurtma, jarayonlar va me’yoriy usullarni va ularning turlicha ko‘rinishlari bilan bog‘liq xolatlarini yoritishga xarakat kilamiz. Bundan tashqari:
2. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va maxsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli asosan ishlab chiqarish texnologiyasi uchun sarflangan xom-ashyo va matsriallar, mehnat sarflari va boshqa umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmatning turiga olib borish imkoniyati bo‘lgan ishlab chiqarishda yoki sub’ektlarda qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va maxsulot (ish, xizmat) ning tanarxini kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usulini joriy qilish uchun tegishli shart-sharoitlar mavjud bo‘lishi kerak. Ushbu usulni joriy qilishning asosiy sharti bu tegishli buyurtmaga asosan yoki bitta ayrim olingan mahsulotni yoki ushbu mahsulotlarning guruhini ajratish imkoniyatini yaratish va ishlab chiqarilgan har bir mahsulot yoki bajarilgai ishning o‘rtacha emas, balki yakka holdagi tannarxi to‘g‘risida ma’lumotlarni olish sharoitini tug‘dirishdir. Ushbu hisob va kalkulyatsiya tizimining usuli qo‘llaniladigan ishlab chiqarish turlariga, asosan qurilish ob’ektlari, samolyot-kemasozlik, qog‘oz, mebel sanoati, ilmiy-izlanish, konstruktorlik va ta’mirlash ishlari, auditorlik, konsalting xizmatlari va shunga o‘xshash yakka buyurtma yoki kichik guruhlardagi tovarlarni ishlab chiqarish jarayonlari kiradi.
3. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish sharoitining tasnifi jamiyatning rivojlanishida asosiy o‘rin tutadigan mashinasozlik sub’ektlarining misolida keltirilgan. Ushbu sharoitda ishlab chiqarilgan mahsulotga sarflangan xarajatlarni ajratish va guruhlashtirish usulini belgilaydigan va amaliyotga joriy qilinadigan rejali hisob birligiga asosiy e’tibor qaratilgan,
Buyurtmali usul qo‘llanilayotganda e’tiborni ishlab chiqarishning xususiyati va buyurtmaga qaratish va ularni chuqur tasniflash lozim.

IV Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Umarova M., Eshboyev O‘., Axmadjonov K. Buxgalteriya hisobi. T.: “O‘AJBNT” Markazi, 2004.- 352 b.
   
2. 
   Sotivoldiyev. A., Itkin Y. Zamonaviy buxgalteriya hisobi. (Yangi schyotlar rejasi asosida), O‘zBAMA-2005, 1-2tom.
   
3. 
   Xasanov B.A., Xoshimov A.A. Boshqaruv hisobi (Darslik) / -T.: “Iqtisodmoliya”, 2005. - 306 b.
   
4. 
   Jo‘rayev N., Bobojonov O., Abduvaxidov F., Sotivoldiyeva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. TDIU. T.: 2007. -382 b.
   
5. 
   Сатывалдыева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. –Т.: ИҚТИСОДИЁТ.
   

7. 
   Jo‘rayev N., Abduvoxidov F., Sotivoldiyeva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b.
   
8. 
   Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014
   
9. 
   Intermediate Accounting (15th Edition) English, 557 pages, Kieso, Weygandt and Warfield, 2013.
   
10. 
    “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
    
11. 
    Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
    
12. 
    Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
    
13. 
    Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
    
14. 
    Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
    

Internet saytlari:

7. www.gov.uz (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)

   
   

8. www.norma.uz (Axborot – huquqiy portal)

   
   

9. www.lex.uz (O‘zbekiston qonunchiligi portali)

   
   

10. www.ziyonet.uz (Axborot-ta’lim portali)

    
    

11. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi)

    
    

12. www.soliq.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi)

    
    

http://hozir.org