Ximiya tálim baǵdari 2-g kurs studenti Jalg’asbaeva Dildara Fizikaliq ximiya páninen

2.3 ELEKTR JÚRITIWSHI KÚSH
ELEKTR JÚRITIWSHI KÚSH— (EJK) ózgeriwsheń yamasa ózgermeytuǵın tok energiya dáreklerinde sırtqı (potencial) kúshler tásirin ańlatatuǵın fizikalıq shama. Ótkizgishten tok ótiwi ushın ol jaǵdayda elektr maydan payda etinip saqlanadı. Onıń ushın tok deregi járdeminde ótkizgish ushlarında potenciallar parqı (f, —F2) úzliksiz tiklep turıladı. Bul bolsa tok arqalı aǵıp keliwshi oń zaryadlardı ótkizgishtiń kishi potencial F 2 li ushınan úzliksiz alıp ketiw hám úlken potencial f, li ushına úzliksiz keltirip turıw zárúr ekenligin ańlatadı. Sonday eken, zaryadlardıń tuyıq jol boylap háreketi payda boladı. Bunda tek elektrostatik (ishki) kúshlerdiń ózi jeterli emes, sebebi bul kúshlerdiń zaryadlardı tuyıq kontur boylap kóshiriwde atqarǵan jumısı nolge teń. Sonday eken, tuyıq konturda zaryadlar aǵımın támiyinlew ushın noelektrostatik (sırtqı) kúshler ámeldegi bolıwı kerek. Sırtqı kúshler Kulon kúshlerinen parq etip, túrli belgili zaryadlardı birlestirmeydi, kerisinshe olardıń ajırasıwın júzege keltiredi hám tuwrı sızıq ushlarında potenciallar parqın birdey saqlap turadı. Sırtqı kúshlerdiń tásiri Elekt júrgiziwshi kúsh benen ańlatıladı. Sırtqı kúshlerdiń birlik oń zaryadtı tuyıq shınjır boylap kóshiriwde atqarǵan jumısı (e = $ E'D. 1 ólshenerlik e shama ) E. J. K., tok deregi Elekt júrgiziwshi kúsh deregi dep ataladı, bunda E'— sırtqı kúshlerdiń noelektrostatik elektr maydanı kúshlanganligi, D1— kontur elementi. Sırtqı kúshlerdiń noelektrostatik elektr maydanın elektr energiya deregi payda etedi. Sonday eken, Elekt júrgiziwshi kúsh sırtqı kúshler tásirinde tok shınjırına kiritilgen energiya eken. Mısalı, galvanik element hám akkumulyatorlar, ózgermeytuǵın tok generatorları, yarım ótkezgishli termoelementlar, fotoelementlar hám basqalar elektr deregi bola aladı. Elekt júrgiziwshi kúsh voltlarda ólshenedi.
1) Elektr júrgiziwshi kúsh – sırtqı kúshler zaryadlardı kóshiriw ushın málim jumıs atqaradı.
Galvanik element elektrodları arasındaǵı potensiallardıń maksimal parqı elektr júrgiziwshi kúsh dep ataladı. Elektr júrgiziwshi kúsh sonday kúsh esaplanadı ol 2 noqatda tásir kórsetedi. Elektr tokın payda bolıwınıń eń zárúrli sebebi elekr júrgiziwshi
kúsh esaplanadı. Elektr júrgiziwshi kúsh ólshewi retinde tiyip turǵan deneler potensiallarınıń parqı alınadı. Eger eki birdey metall plastinkaları ózleriniń birdey quramlı, lekin hár túrli konsentraciyaları eritpelerine túsirilgende de elektr júrgiziwshi kúsh júzege keledi.
Ózgeriwshen yamasa ózgermeytuǵın tok energiya dereklerinde sırtqı kúshler tásirin ańlatatuǵın fizikalıq shama esaplanadı. Ótkizgishten tok ótiwi ushın ol jaǵdayda elektr maydan payda boladı hám saqlanadı. Bul ushın tok deregi járdeminde ótkizgish ushlarında potensiallar parqı (φ1-φ2) uzilmesden turıladı. Bul bolsa tok arqalı aǵıp keliwshi oń zaryadlardı ótkizgishtiń kishi potensial φ2 li ushınan úzliksiz alıp ketiw hám úlken potensial φ1 li ushına úzliksiz keltirip turıw kerekligin kórsetedi.
Zaryadlardıń jabıq joldaǵı háreketi payda boladı. Bunda tek elektrostatik kúshlerdiń ózi jetkilikli bolmaydı, sebebi kúshlerdiń zaryadlardı jabıq kontur boylap kóshiriwde atqarǵan jumısı nolge teń. Jabıq konturda zaryadlar aǵımın támiyinlew ushın noelektrostatik kúshler bolıwı kerek. Sırtqı kúshler túrli belgili zaryadlardı birlestirmeydi, olardıń ajırasıwın júzege keltiredi hám tuwrı sızıq ushlarında potensiallar parqın birdey saqlap turadı. Sırtqı kúshlerdiń tásiri Elektr júrgiziwshi kúsh menen ańlatıladı. Sırtqı kúshlerdiń noelektrostatik elektr maydanın elektr energiya deregi payda etedi. Sonday eken, elektr júrgiziwshi kúsh sırtqı kúshler tásirinde tok shınjırına kiritilgen energiya esaplanadı. Elektr júrgiziwshi kúsh voltlarda ólshenedi. Tokı kúshi, elektr júrgiziwshi kúsh, kernew. Elektr zaryadlarınıń tártipli háreketi tok dep ataladı. Tok baǵdarı ushın oń zaryadlardıń háreket baǵdarı qabıl etiledi. Ádette elektr tokı elektr maydanı tásirinde payda boladı.