Xix asr oxiri XX asr boshlaridagi adabiy tanqidchilikning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari Reja

Eslatma: Bu maqolalar orasida faqat Ahadullo Xayrullo o‟g‟li maqolasi 
Turkiston matbuotida ilk marotaba «tanqid» terminini qo‟llashi va tanqidning 
vazifalari haqida to‟g‟ri fikrlar aytishi bilan maroqlidir. Ammo muallifning konkret 
tanqidi badiiy adabiyotga aloqasi yo‟q asarga taalluqlidir. Shuni alohida ta‟kidlab 
o‟tish lozimki, o‟sha davrlarda faqat Turkistonda rus matbuotida bosilgan va yerli 
xalqlar adabiyotiga bag‟ishlangan ba‟zi maqolalarda, masalan, V.V.Andreyevning 
«Baxtsiz kiyav» (Turkistanskiye vedomosti. 1915 g. 23 sentyabr); o‟sha muallif, 
Novo’ye techeniya v Buxare (O knige Fitrata «Munozara», «T.V.», 1916 g. 13,15,20 
oktyabr) adabiy tanqidiy janr talablariga yaqinlashish bor: ularda adabiy asarga bir 
daraja baho beriladi, muallif faqat oddiy axborot bilan cheklanmaydi. Mana shu 
faktlarning hammasi oktyabrdan avvalgi adabiy tarixiy jaryonda adabiy tanqid faqat 
ko‟rtak holda mavjud ekanini va tanqid adabiyotshunoslikni mustaqil sohasi sifatida 
shakllanmaganini aytishni taqozo etadi. Bu fikrlarni o‟sha davrda chiqib turgan 
«Oyina» jurnalida (1913 y. 32 soni) bosilgan «Tanqid saralamoqdur» maqolasi ham 
guvohlik berib turadi: «O‟qilgan kitoblarni ma‟nan taftish etib, undagi nuqsonlarni 
bayon etmak tanqiddur, taarruz va dushmanlik emas. Bizni Turkistonda yangi 
maktablar ancha bordur, yangi risolalar hiyla bosilib turibdur, ammo hanuz tanqid 
davriga yetushganimiz yo‟q». Lekin shuni ham alohida qayd etish kerakki, ko‟rtak 
holda mavjud bo‟lgan bu adabiy tanqidning oktyabrdan avvalgi o‟zbek adabiyoti 
tarixida o‟ziga yarasha ijobiy rol o‟ynaganini tan olish bilan birga, shuni ta‟kid etish 
kerakki, rivojlangan ilmiy, haqiqiy adabiy tanqid O‟zbekistonda faqat 1920 yillardan 
so‟nggi davrda paydo bo‟ldi va rivojlandi.
20 yillarda tom ma‟nodagi professional adabiy tanqid o‟z vazifalarini to‟g‟ri 
belgilab olishga urindi. Bu boradagi ilk mahsulotlarning kuchli va zaif tomonlari 
o‟sha davrdagi sinfiy kurash, ijtimoiy va mafkuraviy hayotdagi ziddiyatlar bilan 
izohlanadigan hodisalar edi.
XX asr boshlaridagi adabiy xayot o„zbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida qanday 
o„rin tutishi, boshqa bosqichlardagi taraqqiyot jarayonidan qaysi va qanday 
xususiyatlari bilan farq qilib turishi-obektiv va ilmiy jihatdan to„g„ri ochilsa, ko„p 
chigal muammolar, jumladan, yozuvchi, shoirlar ijodini to„g„ri baholash imkoni 
tug„ilar, shu bilan birga adabiy tanqidga doir bir qancha muammolar yechimi topilgan 
bo„lar edi. 
Ilk adabiy tanqidiy maqola va taqrizlar bosilganligi inobatga olinsa, adabiy 
tanqid namunalari 19-asrning oxirlaridan chop etila boshlangan. Biroq 1905 yildan 

---

so„ng to 20-yillarning o„rtalarigacha bo„lgan davr - o„zbek xalqining ijtimoiy 
hayotida o„zining alohida xususiyatlari bilan ajralib turdi. Bu davrda yangi 
zamonaviy hayotga intilish, ilm-marifatni, maktab-maorifni targ„ib qilish, ijtimoiy 
hayotning hamma sohalarida o„zgarish yasash uchun kurashish kun tartibida turdi. Bu 
uyg„onish harakatining boshida Ahmad Donish, Furqat, Muqimiy, Komil Xorazmiy, 
Avaz O„tar o„g„li, Ibrat, Anbar Otin, Nodim kabi marifatparvar-demokrat shoirlar 
turadilar. Ular o„z ijodiy va amaliy faoliyatlari bilan o„zbek xalqida yangi ong 
kurtaklarining uyg„onishida madad berib turdilar. Bu tarixiy-manaviy zamindan 
foydalanib, o„zbek xalqi 1905 yildan keyin ijtimoiy, madaniy hayotning hamma 
jabhalarida o„zgarishlar, yangiliklar yaratishga kirishdi. Bu davrda ulkan istedodli 
siymolar yetishib chiqdilar. "Cho„lpon yangi o„zbek sheriyatining, Qodiriy o„zbek 
nasrining, Fitrat yangi o„zbek dramachiligi va adabiyotshunosligi ilmining eng go„zal 
namunalarini yaratdilar"
7
. 
Mahmudxo„ja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, 
Hamza, Muhammadsharif So„fizoda, A.Shakuriy, Saidrasul Aziziy, Ajziy kabilar 
maktab-maorif sohasiga katta o„zgartirishlar kiritdilar. O„zlari maktablar ochib, 
o„zlari darsliklar yoedilar, xalq bolalarining ko„zini ochishga, zamonaviy 
bilimlardan xabardor qilishga intildilar. 
Bu davrda Turkistonning deyarli hamma katta shaharlarida bosmaxona, 
litografiyalar ochildi, kitob, ro„znomalar nashr qilish ishi yo„lga qo„yildi. Madaniy 
hayotdagi uyg„onish professional teatr sanatinish yuzaga kelishida ham ko„rinadi. Bu 
sohada XX asrnnng 10-yillarida katta yangiliklar yaratilgani malum. Ayniqsa, bu 
davrda Mahmudxo„ja Behbudiyning “Padarkush"idan o„z sarchashmasini ochgan 
Ovropacha tipdagi o„zbek dramaturgiyasi tug„ildi va tezlik bilan rivojlana boshladi. 
O„zbek adabiyoti tarixida yangi xodisa hisoblangan dramaturgiyaning paydo bo„lishi 
teatr tanqidchiligining tug„ilishiga olib keldi. Mirmuhsin Shermuhammedov, Hoji 
Muin kabi teatr tanqidchilari yetishib chiqdilar.
Tatar, turk, ozarbayjon, rus adabiyoti va sanatlari tasirida o„zbek milliy 
adabiyotida yo„l taassurotlaridan iborat ocherk, feleton, hikoya, qissa, roman kabi 
janrlarniig ilk namunalari paydo bo„la boshladi. 
M. Shermuhammedov, Hamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, Cho„lpon kabi ijodkorlar 
ilk milliy romanlar ustida ish olib bordilar. Marifatparvar adiblar publitsist, shoir, 
yozuvchi, jurnalist, adabiy tanqidchi va pedagog sifatida ko„p qirrali faoliyat ko„rsata 
boshladilar. Dastlabki o„zbek romanini yozishga uringan M.Shermuhammedov ijodi 
nazarga tusha bordi. Hamzaning "Milliy roman yoki yangi saodat" asarida 
Olimjonning ilm-marifat orqali baxtga erishgani tasvirlansa, A.Qodiriyning 
"Uloqda", "Juvonboz" singari realistik hikoyalarida davr ruhini ifodalovchi 
izlanishlar mahsuli sifatida etiborni torta boshladi. 
7
Қосимов Б. Олам ичра олам бўлмоқ // Жаҳон адабиёти. 1998. № 1. Б. 12. 

---

Marifatparvarlik jadid adabiyotining yetakchi tamoyiliga aylandi, milliy o„zbek 
adabiyotining poydevoriga birinchi g„ishtlar qo„yila boshlandi. Bu davr shoirlari 
ijodida taraqqiyparvarlik, tenglik, ilm, ozodlik haqidagi g„oya o„sha davr 
sheriyatining leytmotiviga aylandi. Asta-sekinlik bilan o„zbek milliy adabiyotining 
tug„ilishi tufayli demokratik yo„nalish birinchi o„ringa o„ta boshladi. Davrning
mavjud ijtimoiy tartibini tanqidiy realistik tarzda tasvirlab, uning ruhini yanada 
chuqurroq berish, xalq orzularini har tomonlama aks ettirish adabiyotda asosiy 
mavzuga aylandi. Ammo davr adabiyotiga yetarli baho berishga o„sha zamondagi 
adabiy tanidning kuchi yetmas edi, chunki adabiy tanqid hali qorishiq, endi 
shakllanayotgan pallaga kirgan edi. Shuning uchun o„ziga xos fan, ilmiy-estetik 
tafakkur mahsuli sifatida endi dunyoga kelayotganligi tufayli ijtimoiy hayotga, ijodiy 
jarayonga sezilarli tasir ko„rsata olmasligi tabiiy edi, 20-yillarning ikkinchi yarmida, 
xususan, 30-yillardan etiboran adabiyot butunlay mafkuralasha bordi va ko„r 
imkoniyatlari qo„ldan ketdi. "Sovet tuzumi uning markscha-lenincha mafkurasi, 
shubhasiz, adabiyotimizning kamoliga katta zarar keltirdi"
8
. Buning oqibatida 
adabiyotshunoslik ilmida jadid davri adabiyoti va uning namoyandalari hayoti va 
ijodi chetlab o„tila boshlandi. Natijada XX asr boshlarigacha o„zbek adabiyoti bilan 
undan keyingi davrdagi adabiyotlar o„rtasida katta o„pirlishlar va uzilish paydo 
bo„ldi. Holbuki, bu davr adabiyotini, tanqidchiligini barcha murakkabliklari bilan 
yoritish, barcha ijodkorlarning badiiylik mezonlariga javob beradigan asarlarini chop 
etish o„zbek mumtoz adabiyotiga tutashtiruvchi ko„prikni tiklash zarur edi. Xuddi shu 
boradagi xayrli ishlarni E.Karimov va B.Qosimov kabi adabiyotshunoslar boshlab 
berdilar. 
Tanqidning muhim xususiyatlaridan biri uning publitsistika bilan chambarchas 
aloqasidir. Joriy adabiy jarayonning hodisalarini va badiiy ijodning ayrim asarlarini 
tahlil etib, uning qimmatli fazilatlarini keng ommaga tushuntirib berish asosida uning 
estetik didini tarbiyalashga mo„ljallangan tanqid o„z o„quvchisiga matbuot-gazeta va 
jurnallar orqali murojaat qila boshladi. XIX asrning birinchi yarmida asosli ravishda 
V.Belinskiy: "Tanqid allaqachon bizning publikaning ehtiyoji bo„lib qoldi. Hech bir 
jurnal yoki gazeta tanqid va bibliografiya bo„lishisiz yashay olmaydi",- deb yozgan 
edi.