Xix asr oxiri XX asr boshlaridagi adabiy tanqidchilikning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari Reja
Download 281.7 Kb. Pdf ko'rish
|
XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi adabiy tanqidchilikning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari
|
8 Каримов Н. Маънавий бойликка эҳтиёж // Жаҳон адабиёти. 1998. № 1. Б.14. Xulosa XIX asrning so„nggi choragi va XX asr boshlarida Turkistonda O„zbek milliy vaqtli matbuoti tug„ildi va tez suratlar bilan rivojlana bordi. Vaqtli matbuotning tug„ilishi ro„znomachilik ishining rivoj topishi munosabati bilan o„zbeklarda ham dastlabki milliy jurnalistlar yetishib chiqa boshladi. "Turkiston viloyatining gazeti" (TVG) o„zbek madaniyati, sanati, adabiyoti bilan birga tanqidchilikning yuzaga kelishida malum o„rin tutadi. U 1883 yildan boshlab o„zbekcha gazeta sifatida nashr etilgan. Unda "O„sh shahri xususidagi risola" haqida bosilgan taqriz, aytish mumkinki, shu janrdagi dastlabki namunalardandir. Gazeta isyonkor o„zbek shoiri Boborahim Mashrab ijodiyotiga oid maqola bilan o„zbek adabiyotshunosligi ruknini boshladi. 1907 yildan etiboran unda M.Behbudiyning„ maqola va ocherklari nashr etila boshlandi. Gazeta XIX asrning oxirgi choragida o„zbek demokrat shoirlari Furqat va Sattorxonni, 1903 yilda Muqimiyni, 1905 yilda, Nodim, Rojiy, Ibrat, Behbudiy, Vasliy, Ibrohim Davron kabilarni o„z atrofiga to„plagan bo„lsa, 1930 yilda bunday adiblar safiga M.Shermuhammedov, M.So„fizoda, Tavallo, A.Zohiriy, A. Qodiriy (Julqunboy) kabi ijodkorlar kelib qo„shildilar. Ular tanqidchilik bilan ham shug„ullanib, adabiy jarayonda faollik ko„rsatdilar. Garchi missionerlik maqsadi asosida ish ko„rsa-da, uning muharriri N.P.Ostroumov marifatparvar ziyoli bo„lgani sababli o„zbek adabiyoti namunalarini va ular haqidagi maqolalarni chop etishga katta-katta sahifalarni ajratdi. Chunonchi, 1914 yilda "Padarkush" dramasining sahnalashtirilishi munosabati bilan chop etilgan o„zbek teatriga, sahna asarlariga bag„ishlangan taqrizlar etiborga loyiq. Bu jihatdan Hoji Muinning "Yangi asar" nomli maqolasi diqqatni tortadi. Unda "Padarkush" fojeasi kitob holida bosmadan chiqqanligi aytilib, asar mazmuni bayon qilinadi. Taqrizda Behbudiy asari o„zbek dramaturgiyasining qaldirg„och namunasi sifatida baholanar ekan, uning xalq madaniy, marifiy tafakkuri rivojida katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etishi alohida takidlanadi. M.Shermuhammedov maqolasida ham bu fojia haqida ijobiy fikrlar bildiriladi va xalqni "Padarkush”ni o„qishga chorlaydi. "TVG"ning 1914 yilgi 71-sonida Mirmuhsin imzosi bilan chop etilgan "Sabzazor risolasi" nomli maqolasi ham etiborlidir.Unda to„plamning mundarijasi, qatnashgan shoirlar, ularning davr adabiy jarayonida tutgan o„rni haqida malumotlar beriladi. Vasliy ijodiga bag„ishlangan maqola esa Mirmuhsinning tanqidchilik istedodidan darak beradi. Gazetada bosilgan maqolalar tufayli o„zbek tanqidchiligiga asos solina boshlandi. "TVG" 1910-1916 yillardagi faoliyati davomida o„zbek adabiyoti, madaniyati, tanqidi rivojiga ahamiyat bersa-da, chor hukumatiga sodiqligini sira unutmadi. Unda Ostroumov iltimosi bilan "buyurtma" tarzida yozilgan sherlar va boshqa asarlar bosilib turganini etibordan qochirmaslik kerak. Bu davrga kelib, Turkistonda bir qator o„zbekcha gazetalar nashr etila boshlandi. "Taraqqiy", “Xurshid”, “Shuhrat”, “Sadoi Turkiston” kabi gazetalarning paydo bo„lishida jadidchilik harakatining asoschisi I.Gaspirali va u tashkil etgan "Tarjumon" gazetasining tasiri beqiyosdir. 1913 yilda M.Behbudiyning say‟-harakati bilan "Samarqand" gazetasi nashr etildi. Behbudiy gazetada badiiy asarlarni ko„proq nashr ettirishga e‟tibor qildi. Gazetada "Sayyohi hindi" asarining fors tilidan rus va o„zbek tillariga tarjima qilinganligi, tez orada kitob holida nashrdan chiqishi haqida e‟lon-maqola berilganligi harakterlidir. Maqolada Fitratning bu asarini fors-tojik tilini yaxshi bilgan rus polkovnigi A.Kondratov o„z ona tiliga, o„zbek marifatparvar shoiri, dramaturg Hoji Muin Shukrullo o„zbek tiliga tarjima etganlari malum qilinadi. "Sadoi Turkiston" ham 1914-1917 yillarda o„z yo„nalishi va mavqei jihatidan ajralib turgan ro„znomalardek bo„ldi. Uning atrofiga o„sha davrning ilg„or fikrli ziyolilari Hamza, A.Qodiry, Cho„lpon, S.Ayniy, Mirmuhsin kabi ijodkordar to„plangan edilar. Chindan-da, "Sadoi Turkiston" o„zbek milliy adabiyotining qanday yo„nalishda bo„lishi kerakligini aniq tasavvur qildi. Uning sahifalarida Abdurauf Fitrat, Cho„lpon, S.Ayniy va Hamzalarning asarlari tez-tez ko„rinib turdi. Vaqtli matbuot milliy adabiyotning taraqqiyoti bilan birga o„zbek tanqidchiligi rivoji uchun ham o„ziga xos minbarga aylana bordi. Nashr etilgan badiiy va tarjima asarlarga vaqtli matbuot o„z sahifalarida taqrizlar bera boshladi; bu taqrizlar adabiy tanqidning rivojiga yo„l ochdi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin: hozirgi adabiy tanqidning eng ommaviy, eng ko„p tarqalgan janrlaridan biri taqrizning tug„ilishi, rivojlanishi bevosita uyg„onish davri bilan bog„liq. Buni taqrizlarning gazetada alohida "Tanqid" rukni ostida chop etila boshlagani haqqoniy isbotlay oladi. Vaqtli matbuot o„z sahifalarida adabiy tanqid, uning ahamiyati, yozilajak asarlarga ijobiy ta‟siri, umuman, adabiyotning taraqqiyotidagi roli haqida qimmatli ilmiy maqolalar chop eta bordi. Chunonchi, "Sadoi Turkiston" tanqid istilohi va uning adabiyot sohasiga ilk bor kirib kelayotganligi xususida Ahlullo maqolasida berilgan sharhni eslatish mumkin. Maqola muallifi bu davrga kelib, "tanqid" istilohining butunlay yangi mano kasb etganligini aytish bilan birga adabiyotning kelgusi taraqqiyoti bevosita vaqtli matbuot va adabiy tanqidga bog„liqligini qayta- qayta takidlagan edi. Xulosa qilib aytganda, 1905-1920 yillardaga o„zbek vaqtli matbuoti adabiy tanqidning yuzaga kelishini ta‟minlashda, shakllanishi va keyingi rivojida muhim rol o„ynadi. Download 281.7 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|