Xix asrning oxiri — XX asr boshlarida Afrika mamlakatlari Shimoliy, Tropik, va Janubiy Afrika mamlakatlari

G`arbiy Afrika uchun kurash
g`arbiy Sudan, Senegal va Nil daryosi havzasi XIX asr oxiri
— XX asr boshlarida Fransiya, Gollandiya va Angliya
o`rtasida raqobat maydoniga aylandi. g`arbiy Sudan 1892-
yilda Fransiya mustamlakasiga aylandi. g`arbiy
Sudanliklarning ozodlik kurashida Samori Ture nomi yorqin
iz qoldirdi. U atoqli lashkarboshi va siyosatchi edi. Samori
Ture fransuz bosqinchilariga qarshi 18 yil davomida kurash
olib bordi.
Fransuzlar 1898- yildagina uni taslim eta oldilar. Asir
olingan Samori Gabonga surgun qilindi va o`sha yerda vafot
etdi. 1900- yilda Chad ko`li atrofi bo`ysundirildi. 1904- yili
Gvineya ko`rfazi bo`ylari ham Fransiyaga tobe etildi. Unga
Fransiya Gvineyasi deb nom berildi.
Angliya, Fransiyadan keyin Belgiya ham Afrika yerlari
uchun kurashga qo`shildi. 1883- yilda Kongo havzasidagi
yerlar Belgiya mustamlakasi deb e'lon qilindi.
Sharqiy Afnkaning bo`lib olinishi
Ko`p o`tmay yevropaliklar Sharqiy Afrikaga ham kirib kela
boshladilar. Nil daryosi boshlanish havzalarini ilmiy
o`rganish bahonasi bilan yevropaliklar Buganda mamlakatini
«ochishdi». 1894- yili Buganda Angliya tomonidan tuzilgan
Uganda protektorati tarkibiga kiritildi.
Zanzibar arab sultonligi ham qul savdosiga qarshi kurash
bahonasi bilan nemislar, fransuzlar va inglizlar tomonidan
bo`lib olindi. XIX asr oxirida Angliya Bunoro davlatini
bosib oldi.
XX asr boshlarida Gambiya, Syerra-Leone, Oltin qirg`oq,
Nigeriya, Senegal, Fransiya Gvineyasi, Fil Suyagi Qirg`og`i,
Dogomeya Fransiyaning; Togo, Kamerun Germaniyaning;
Gvineyaning bir qismi esa Portugaliya mustamlakasi edi.
Yevropa mustamlakachilari turli boshqaruv tizimlari joriy
qilishdi. Angliya mahalliy boshqaruv tizimlarini saqlab,
ularni o`z manfaatlariga bo`ysundirdi. Fransiya esa o`z
mustamlakalarida eski mahalliy boshqaruvni buzib tashlab,
Fransiyaga mos bo`lgan tartiblarni joriy etdi.
g`arbiy Afrikada mustamlakalar uchun kurashda Gollandiya,
Belgiya, Portugaliya, Angliya, Germaniya, Frajisiya va
nihoyat AQSh manfaatlari to`qnashdi. Belgiya qiroli
Leopold II Kongoni ilmiy o`rganish assotsiatsiyasi tuzib,
uning «soyasida» ustalik bilan ish olib bordi. Bu
mamlakatning katta bo`lagini egallashga muvaflaq bo`ldi.
Kongo «erkin» davlati tuzildi. Aslida, u Belgiya
mustamlakasiga aylandi. Kongoning bir qismi Fransiyaga,
yana bir qismi esa Portugaliyaga tegdi.
Janubiy Afrika
Janubiy Afrikada dunyoning eng yirik olmos konlari mavjud
edi. Ingliz korchaloni Sesil Rods «De Rads» kompaniyasini
tuzib, olmos konlarini o`z qo`liga kiritdi.
1887- yilda Transvaal oltin va mis konlari ochildi. Sesil bu
konlarni ham egalladi. Uning tashabbusi bilan «Britaniya
Janubiy Afrika imtiyozli kompaniyasi» tuzildi. Kompaniya
«Keyptaundan Qohiragacha Angliya mustamlakasi bo`lishi
kerak», degan ma'noda bosqinchilik harakatlariga ruxsat
oldi. Tez orada Shimoliy Rodeziyada ingliz protektorati
o`rnatildi. Angliya burlarga qarshi yangi urushga
tayyorlandi. 1899- yilda ingliz bur urushi boshlandi. 1902-
yil Bur Respublikasi Britaniya mulklari tarkibiga qo`shib
olindi.
1910- yili Angliya mustamlaka hududlari bo`lgan Transvaal,
Oranj, Natal, Kapni «Janubiy Afrika Ittifoqi» nomi ostida
birlashtirdi.