Xo’jalik subyektlarida buxgalteriya hisobi va tahlilini tashkil etish va uning oldiga qo’yilgan vazifalar

Xarajatlarning turkumlanishi va mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish hamda va hisobda aks ettirish.

O'zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan

«XarajatJar tarkibi to'g'risidagi Nizom» buxgalteriya hisobi va hisobot to'g'risidagi amaldagi qonunchilikka muvofiq, xo'jalik yurituvchi subyektIar, jismoniy va huquqiy shaxslar O'zbekiston Respublikasi, rezidentIar, mahsulotlar, ish, xizmatIar tannarxiga kiritiladigan xarajatlam aniqlashning bir xilligini ta'minlash maqsadida ish lab chiqilgan.

BuxgaIteriya hisobining asosiy maqsadi xo'jalik yurituvchi subyektlamin bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatiga bardoshliligini aniqlashdir.

Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish vazifalari quyidagilardan

1. Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog'liq haqiqi xarajatlami o'z vaqtida to'liq hisobda aks ettirish.

2. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida pul, material va mehna resurslaridan to'g'ri foydalanish ustidan nazorat olib borishni ta'minlash.

3. Mahsulot turlari bo'yicha ishlab chiqarish rejasi bajarilishin nazorat qilish.

4. Mahsulot ayrim turlarining haqiqiy tannarxini hisoblash.

5. Ishlab chiqarishda foydalanilmagan zaxiralarini aniqlash.

6. Xo'jalikda brak hisobiga nobudgarchiliklar va boshqa ishla chiqarishdagi unumsiz xarajatning bo'lishiga qarshi kurash olib borish.

7. Ishlab chiqarish xo'jalik hisobi faoliyati natijalarini aniqlash.

ISHLAB CHIQARlSH XARAJATLARINI TURKUMLASH

«Xarajatlar tarkibi to'g'risida»gi Nizomda xarajatlami turkumlas va moliyaviy natijalaming tarkib topishining asosiy qoidalari bayo etilgan. Mazkur Nizomga muvofiq hamma xarajatlar quyidagich guruhlanadi:

1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo'shiladigan xarajatIar 109

2. Ishlab chiqarish tannarxiga qo'shilmaydigan, arnmo asosi faoliyatdan olinadigan foydadan hisobga olinadigan davr xarajatlarig qo'shiladigan xarajatlar.

3. Korxona umumxo'jalik faoliyatidan olinadigan foyda yok zararlarda hisobga olinadigan korxona moliyaviy faoliyati bo'yich xarajatlar.

4. Daromaddan yoki foydadan soliqlar to'langunga qadar foyd yoki zarar hisob-kitobida hisobga olinadigan tasodifiy zararlar.

Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulot tannarxin kalkolyatsiya qilish usull deb u yoki bu mahsulot birligining tannarxin aniqlashda qo'llaniladigan usullar tizimiga aytiladi.

Kalkulyatsiya usulini qo'llash quyidagi asosiy omillar bila aniqlanadi.

1. Ishlab chiqarish turi va murakkabligi.

2. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi, xarakteri.

3. Tugallanmagan ishlab chiqarish hajrni.

4. Ishlab chiqarish jarayonining uzun-qisqaligi.

Ishlab chiqarish hisobining oxirgi bosqichi bu xarajatlami mahsulotning ayri turlari bo'yicha dasturlashtirish va mahsulot birlig tannarxini aniqlashdir. Kalkulyatsiya qilish 4 usuldan iborat bo'lib, oddiy bo'limli, buyurtmali va normativ deb yuritiladi .

Oddiy usul, oddiy ishlab chiqarishda, ya'ni ko'mir, neft, gaz qazi chiqarishda, issiqlik va elektr quvvati ishlab chiqarishda, dehqonchilik chorvachilik tarmoqlarid qo'llaniladi. Bu usulda bitta mahsulotnin o'rtacha tannarxi hisobot oyidagi xarajatlar summasini xarajat moddalar bo'yicha ishlab chiqarilgan mahsulot soniga taqsirnlash yo'li bilan aniqlanadi.

Bo'limli usol - metallurgiya, to'qimachilik, yengil sanoat, kimy va boshqa sanoat korxonalarida qo'llaniladi. Bu korxonalarda ishla chiqarish bo'limlar yoki bosqichlardan tashkil topgan bo'ladi. Masalan to'qirnachilik sanoati, ip yigiruv, to'quv va bo'yash bo'limlaridan tashki topgan. Bo'limli usulda tayyor mahsulotning tannarxi oxirgi bo'limd aniqlanadi. Bo'limli usulning muhim xususiyatlaridan biri shuki, und har bir sexdagi ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarishning har bi bo'limli bosqichi bo'yicha alohida hisobga olinib, bu xarajatlar hisob mahsulotning ayrim turlari yoki guruhlari kalkulyatsiya moddalar bo'yicha yuritiladi.

Buyurtmali usulning mohiyati shundan iboratki, bunda hamma asosiy xarajatlar kalkulyatsiya moddalari bo'yicha har bir ishlab chiqaris buyurtmasi bo'yicha alohida hisob qilinadi. KaIkulyatsiya qilishning b usulida xarajatlar hisobi va kalkulyatsiyalash obyekti ayrim ishla chiqarish buyurtmalari hisoblanadi. Buyurtmaning haqiqiy tannarx buyurtma tayyor bo'lgandan so'ng aniqlanadi.

Nonnativ usuli - asosan ishlab chiqarishning ommaviy va yiri tarmog'i bo'lgan mashinasozlik hamda metallni qayta ishlash korxonalarida qo'llaniladi. Kalkulyatsiyalashning boshqa usullari kabi b usulda ham korxonada omborlar ishini to'g'ri tashkil qilish, ularni zaru asbob-uskunalar bilan ta'minlash, moddiy boyliklarni ishlab chiqarishg sarflash bo'yicha dastlabki hujjatlarni to'g'ri va o'z vaqtida tuzish ustida nazorat qilish, hisob ishlarini bajarishda hisoblash mashinalaridan ken foydalanish muhim ahamiyatga egadir.

Mahsulotning haqiqiy tannarxi nonnativ tannarxga me'yordan chetg chiqish va me'yordagi o'zgarishni qo'shish yoki ayirish yo'li bila aniqlanadi.

8.