Xun etnonimi

Altay xalqi
Orıs tiliniń turkiyzabon xalqı Altay tog'i tómendegi qáwimlerge bolındı hám aymaqlıq gruppalar : 1) Altayliklar yamasa Altay Kijji atı menen, 2) Telengits, 3) Teles, 4) Teleutlar, 5) Kumandinlar, 6 ) Tubalar, 7) Chelkanlar. Orıs ilimiy ádebiyatında olar qashannan berli " Altayliklar" degen ulıwma at menen belgili, sebebi olardıń kópshiligi ózlerin sonday dep atawǵan. Biraq, bul tuwrı atalıw uzaq waqıttan berli shálkesip kelgen. Mısalı, XUP asirdegi orıs rásmiy hújjetlerinde, xarakteristikalarda sayaxatshılar XIX v. Altayliklar " shegara qalmoqlari", " aq qalmoqlar" (kóbinese olar teleutlar dep atawǵan ) hám aqır-aqıbetde " Altay" yamasa " biysk qalmoqlari", " tog 'qalmoqlari" atı menen háreket qılıwadı. Altayni qalmoqlar dep nadurıs belgilew, sebebi patshahlarning jergilikli rásmiyleri, Altay qáwimleriniń tilin tushunmay, Altaylarning sırtqı kórinisi menen, qalmiqlarga yamasa jungarlarga uqsap, olardı rásmiyler menen tez -tez dús keliwib turǵan. Tiykarınan Altaylar hám qalmoqlar milleti hám tili tárepinen keskin parıq etedi. Qalmoqlar yamasa batıs mo'g'ullar (oyrotlar, jungarlar) mo'g'ul tilinde soylesedi hám mo'g'ul xalıqlar toparına tiyisli, Altaylar bolsa turkiy tilde soylesedi hám turkiy gruppaǵa tiyisli bolıp tabıladı.

Altay qáwimleri etnik kelip shıǵıwı, tili hám ótken zaman mádeniyatı boyınsha eki gruppaǵa bólinedi: arqa Altay-tubalar, chelkanlar, kumandinlar hám qubla Altayliklar- Altaylar yamasa Altay Kijhi, Telengits, Teles hám Teleutlar.

Eger qubla Altayliklar ilgeri nadurıs qalmoqlar dep atalǵan bolsa, ol halda fizikalıq túrine kóre qubladan júdá parıq etetuǵın arqa Altaylar da óz basımshalıq menen tatarlar dep atalǵan. Kóbinese olardı " qara tatar" degen ulıwma termin " qoyan" yamasa Altayning " qora" aymaqlarında jasawına qaray birlestirgen.
Altayliklarning kóbisi dárya oypatlıqları hám háwizlerinde jasaydılar : Katun, Ursula, Charish, Kan, Peschanaya, Sema, Mayma, Ongudayda.
skom, Tawlıq Altay avtonom wálayatınıń Úst-Kanskiy, Úst-Koksinskiy, Boyawlıqmonarskiy, Shebalinskiy hám Mayminskiy wálayatları. Telengitlar Kosh-Agachning Chuy hám Argut oypatlıqlarında hám bólekan Úst-Koksin wálayatında jasaydılar. Teleses Ulagan wálayatındaǵı Cholushman, Bashkaus, Ulagan dáryaları sisteması boylap jaylastırılǵan. Tubalar dárya jaǵasında jasaydı. Bolshoy hám Malaya Ishe, Sariy-Kokshe, Qara -Kokhe, Pyzhe, Uymenu, Choiskiy hám Turochakskiy wálayatlarında, dárya jaǵasındaǵı Chelkanlar. Aq quslar hám ásirese onıń Turochak wálayatındaǵı Baygola irmog'i. Kumandinlar Turochak wálayatındaǵı Biyaning oń qirg'og'ida jasaydılar, lekin olardıń kópshiligi Staro-Qant zavodınıń shıǵındısı hám bólekan Solton rayonlarında jaylasqan. Altay úlkesi... Tawlıq Altay wálayatı teleutlari Mayminskiy wálayatında hám dárya háwizinde kem sanlı jasaydı. Shabalin wálayatındaǵı Chergi. Olardıń kópshiligi dáryalar boyında tóplanǵan. Kemerovo wálayatınıń Belovskiy rayonındaǵı Úlken hám Kishi Bachat. Altaylarning eki etnografik toparı bar:
Turk xoqonligi dáwirinde (vI-vIII ásirler) hám keyinirek qubla Altayda mo'g'uloid antropologıyalıq túri húkimranlıq ete basladı. Arqa Altay qáwimleri arasında ol áyyemgi kavkazoidlar menen aralasǵan, hunlar dáwirindegi sıyaqlı ámeldegi bolıwda dawam etken.

O'rxon-Yenisey estelikleri hám Kitay jılnamaları vII-X ásirlerde Altayning turkiyzabon xalqınıń etnik quramın anıqlawǵa múmkinshilik beredi, bul dáwirde turkiyzabon xalıqlar hám qáwimler qipchoqlar, teles, turgeshlar, tuba hám basqalar. Zamanagóy Altaylarning qáwim hám ulıwma atları, mısalı, olardıń revolyuciyadan aldınǵı mádeniyatınıń bir qansha elementleri, bul qáwimler menen tariyxıy baylanıslılıǵın kórsetedi. Turk xoqonligi, uyg'urlar hám Yenisey qırǵıshzlari húkimranlıǵınıń izbe-iz ózgeriwi dáwirinde (vI-X ásirler), Sayanning arqa bóleginde jasaǵan túrli samoyed hám keto tilinde sóylesiwshi qáwimler hám qáwimler tiliniń turkiylashuvi.-Oltay tawlıq bolıp ótti. Áyyemgi Altay túrkleri, uyg'urlar, Yenisey qırǵıshzlari tiliniń ayriqsha qásiyetlerin sáwlelendiriwshi zamanagóy arqa Altaylar dialektlarınıń morfologiyalıq, fonetikalıq hám leksik qásiyetleri sonnan dárek beredi. Arqa Altay sóylesimlerinde, mısalı, adai (ıyt), kanga (arava) sıyaqlı sózler, basqa turkiy tiline tán bolǵan qubla Altaydan (uyqas túrde pt hám abra) ayrıqsha bolıp esaplanıw, uyg'ur bolıp tabıladı. -gápiradigan qáwimler. Arqa Altayliklar 18-asirde Orxon-Yenisey esteliklerinen hám basqalardan málim bolǵan Umai yamasa May-ena balalarınıń qáwendersi revolyuciyaǵa shekem saqlanıp qalǵan. Altay qáwimleriniń keyingi tariyxı qorakitaylar yamasa xitanlarning waqtınsha húkimranlıǵı menen baylanıslı hám XII ásir aqırına tuwrı keledi. Xanggay hám Altay tawları ortasında, bólekan Altay qirg'og'ida jasaǵan mo'g'ul tilinde sóylesiwshi naymandar. Naymanlar qorakitaylarni keyin basıp jıljıtıp, shegaraları batısda Irtish, qublaında bolsa Arqa Turkiston bolǵan ásker hám qáwimlerdiń kúshli birlespein tuzdilar. Sol waqıttan XIII ásir baslarına shekem. Altay xalqı mo'g'ullar menen baylanısda bolǵan, olar naiman vanxonlari húkimranlıǵı astında, olarǵa dáyek tólewgen. Altay qáwimleriniń turkiyzabon ortalıǵında erigen Naymanlarning uzaq áwladları Altayda biziń dáwirimizge shekem saqlanıp qalǵan. Nayman atı zamanagóy Altaylarning birpara áwladları atlarında, sonıń menen birge XII asirde jasaǵan merkitlarning ısımlarında saqlanıp qalǵan. zamanagóy Mo'g'ulistonning arqa bóleginde jasaǵan úlken xalıq.