Xuquq ijtimoiy munosabatlarni normativ tartibga solishning turi sifatida

2.1 Xuquq normalari tushinchasi
Xuquq normalari tushunchasi, inson huquqlari va erkinliklari bo'yicha belgilangan standartlar va prinsiplarni ifodalaydi. Ushbu tushuncha, huquqiy tizimga oid qonunlar, shartnomalar, xalqaro shartnomalar va boshqa qonuniy hujjatlarga asoslangan. Xuquq normalari tushunchasi quyidagi asosiy elementlardan iborat bo'ladi:
Inson huquqlari: Xuquq normalari tushunchasi, barcha insonlarga tabiiy va huquqiy sifatda tegishli bo'lgan huquqlarni ifodalaydi. Bu huquqlar, hayot, erkak, ozodlik, xavfsizlik, barqarorlik, adolat va boshqalar kabi asosiy insoniy qadriyatlarni ta'minlashga qaratilgan.
Erkinliklar: Xuquq normalari tushunchasi, insonlarga erkinliklarni ta'minlash va muhofaza qilishni o'z ichiga oladi. Bu erkinliklar, fikr, bayon etish, din va ibodat erkinligi, yig'ilishish, ijtimoiy faoliyatda ishtirok etish, harakat erkinligi, hukmronlarni tan qilish va boshqalar kabi huquqiy erkinliklarni o'z ichiga oladi.
Diskriminatsiyadan saqlash: Xuquq normalari tushunchasi, har qanday turdagi diskriminatsiyani taqiqlash va unga qarshi chiqishni ta'minlaydi. Bu, jins, millat, etnik tashkilot, din, to'g'ri, yosh, kasbiy turmush, badiiyati, ijtimoiy holat va boshqalar kabi sabablar asosida insonlarni tashviq etish va xavfsizliklarini ta'minlashga qaratilgan.
Huquqiy himoya: Xuquq normalari tushunchasi, insonlarga huquqiy himoyani ta'minlashni o'z ichiga oladi. Bu, adolatli yarg'ilash, huquqiy mas'uliyatning o'rnatilishi, tortishmaslik, qonun hukmronligi va boshqalar kabi prinsiplar orqali insonlarga huquqiy himoyalashni ta'minlaydi.
Xalqaro xalqaro huquq: Xuquq normalari tushunchasi, xalqaro qoidalar va shartnomalar orqali belgilangan xalqaro huquqni o'z ichiga oladi. Bu, xalqaro shartnomalar, qo'shimcha protokollar, xalqaro tashkilotlar va boshqa tahlilnmas huquqiy hujjatlarga asoslangan.
Xuquq normalari tushunchasi, inson huquqlari, erkinliklar, diskriminatsiyadan saqlash, huquqiy himoya va xalqaro huquq kabi asosiy mohiyatlarni o'z ichiga oladi. Ushbu tushuncha, insonlarni huquqiyaro, adolatli va barqaror munosabatlarda bo'lishini ta'minlashga va dunyo bo'ylab inson huquqlarini muhofaza qilishga qaratilgan.

Huquqiy munosabatlar muammosi davlat va huquq nazariyasi fanining markaziy masalalaridan biridir. Huquqiy munosabatlar huquq bilan bog`liq bo`lgan huquqiy asosdagi munosabatlardir. Ular tabiiy huquq va majburiyatlar bilan birgalikda vujudga keladi, davlat paydo bo`lishi bilan esa ularning eng muhimlari qonun tusini oladi.

“Huquqiy munosabat - kishilarning o’zaro subyektiv huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi aloqalaridir. Bu aloqaning alohida shakli. Ya’ni, huquq normalari bilan mustahkamlangan huquq va majburiyatlar orqali amalga oshadigan aloqadir.”¹
Huquq tabiiy narsa sifatida amaldagi qonun ideali. U bilan aloqada bo`lgan huquqiy munosa­batlar esa qonun bilan tartibga solib turiladigan ijtimoiy munosabat idealidir.“Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning xar xil ko’rinishlari, shuningdek, kishilar o`rtasidagi ijtiomiy aloqalar hisoblanadi. Ular individlarni faoliyatiga va yashashlariga ko’ra birlashtiradilar.”²
Inson tabiatida, inson hayotida tabiiy huquqning shakllanishi, erkinlik qoidalari huquqiy munosabatlarning shakllanish jarayoni bilan parallel shaklda, bir-biriga bog`liq, bo`lmagan holda boradi. Amaldagi qonun normalarida yuridik normalar va huquqiy munosabat­larning o`zaro bog`liqligi ancha kuchli.
Sohiblar bir-biri oldida tegishli subyektiv huquq va majburiyatlarni o`taydilar. Huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari bir biri bilan o`zaro mutanosib tarzda bog`liq bir tomonning huquqiga ikkinchi tomonning majburiyati muvofiq keladi masalan: ishga olish bilan bog`liq huquqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabo`l qilingan hodimda muayyan hodim faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona ma’muriyatida esa tegishli ish haqi to`lash majburiyati paydo bo`ladi. Ayni paytda ikkala sohib ham qonunda belgilangan qator huquqlardan foydalanadilar.<sup>3</sup>
Yuridik adabiyotlarda huquqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir guruh olimlar huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi deb hisoblaydilar (L.S.YAvich,<sup>1</sup> V.K.Babaev,<sup>2</sup> YU.I.Grevsev<sup>3</sup> va boshqalar). Boshqa mutahasislarning ta’kidlashicha:”Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning alohida shakli emas, ya’ni ular mulkiy, hodim, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida mustaqil o`rin tutmaydi: huquqiy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli ifodasi sifatida namoyon bo`ladi. Ijtimoiy munosabatlar huquqiy shaklga ega bo`lishi mumkin, bunda ular huquqiy munosabatlar deb atladi¹”.
Shunday qilib, huquqiy munosabatlar — dav­lat tomonidan himoya qilinadigan, odatda, qonun normalarining kishilar xatti-harakatlariga ta’siri natijasida yuzaga keladigan va uning qatnashchilarida subyektiv huquqlar, yuridik maj­buriyatlar mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir.