Xvi bob. 0 ‘smirlik davri reja
‘smirlik davrida psixologik yangilik
Download 1.46 Mb. Pdf ko'rish
|
Rivojlanish psixologiyasi. 7-ma\'ruza
|
16.5. 0 ‘smirlik davrida psixologik yangilik
0 ‘smirlik yoshida psixologik jihatdan eng m uhim xislat — voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bo‘lishi alohida aham i yatga ega. K attalik hissi ijtimoiy-axloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, m unosabatda, xulq-atvorning tashqi shakllarida o‘z ifodasini topadi. 0 ‘smirlik yoshiga xos bo‘lgan psixologik xususi- yatlarni o‘rgana turib, o ‘sm irlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yo‘llarini va unga ta ’sir etadigan biologik va ijtimoiy om illarning bevosita ta ’sirini tushunish mum kin. Jinsiy yetilish o‘sm irning bu yoshdagi xulq-atvoriga asosiy biologik vo sita sifatida ta ’sir o‘tkazadi. Lekin bu bevosita ta ’sirdir. Kichik o‘sm ir psixologik «mexanizmi» sxematik ravishda quyidagicha baholanadi. Endokrin garm onlarining paydo b olishi va ularning markaziy nerv sistemasiga ta ’sir qilishi bilan bog‘liq b o lg an jin siy yetilishning boshlanishi bolalar faolligining jismoniy va psi xologik im koniyatlarini oshiradi ham da ularning o‘zlarini kat- talardek his etish, mustaqil bo‘lish tuyg‘ularini tuyushlari uchun qulay shart-sharoitlarni olib keladi. Biroq, psixik rivojlanish ning bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga to ia tayyor bo‘lmaydi. Ijtimoiy om illar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o‘rta maktabga o‘tish, ya’ni yakka o‘qituvchi rahbarligidan ko‘pchilik o‘qituvchilar tasarrufiga o‘tish va mu- loqotdagi o‘zgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib bo- rish, mustaqil va amaliy ishlarni ko‘proq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi o‘rnining ham o‘zgarishidir. Katta o‘smirlarga nisbatan kichik o‘smirlarda paydo bo‘ladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy yetilish bilan emas, balki atrofdagi shart-sharoit- lar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, m ahal- la-ko‘y, ya’ni ijtimoiy sharoitlar ta ’siri bilan bog‘lash zarur. 346 M ana shu ijtimoiy sharoitlarni ulardagi psixologik iqlim ni o‘zgartirish yo‘li bilan o‘sm irlarning xulq-atvoriga to‘g£ridan to‘g‘ri ta ’sir ko‘rsatish, yomon xulq-atvor, o‘jarlik, kam chiliklari- ni tan olmaslik kabi salbiy xislatlarning oldini olishi mum kin. Bu davrda o‘sm ir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin katta lar hayotida hali o‘z o‘rnini topa olmagan holatda bo‘ladi. 0 ‘sm ir o‘zining qobiliyati va kuchini to ‘g‘ri baholam ay turib, murakkab hayotiy masalalarni hal qilishga urinadi, am m o fikr yuritish qo biliyati yuzaki bo‘lganligi sababli kundalik hayotida qator kam- chiliklarga yo‘l qo‘yadi. Lekin u o‘z xatosini tan olishdan ko‘ra kattalar bilan bahslashishni afzal ko‘radi. Tanqid qilgan kishilarni yoqtirmaydi, har bir tanqid go‘yoki uni mensimaslik belgisi, ata- yin qilinayotgan ish bo‘lib ko‘rinadi. U mustaqil, o‘zboshim chalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga e ’tibor ber- maydi. Ayrim o‘smirlar o‘zining kattalar safiga qo‘shilganligini namoyish qilish uchun turli xil salbiy odatlarga o‘rgana boshlay- dilar. 0 ‘sm ir xulqidagi bunday o‘zgarishlar o‘qituvchi va ota-ona- larni qattiq tashvishga soladi. U larni ijobiy tomonga o‘zgartirish uchun esa kattalardan psixologik bilim va tajribani talab etadi. Bu yoshda kattalar o‘sm irlarni bilib-bilmay qo‘yayotgan kam- chilik va xatolarini ko‘pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo‘l bilan yondashgan holda yordam berish uni «katta bo‘lib qolganlik» tuyg‘usini so‘ndirib emas, balki kat ta odam qanday bo‘lishi va qanday talablarga javob berishi kerak- ligini anglatishi zarur. Kichik o‘smir davrida bilish faolligi, bilishga b o lg an qiziqish kuchayadi (11—12 yosh). 0 ‘smirlik davrida tafakkur, tushuncha- larni hosil qilish funksiyasi shakllanadi. Fan asoslarini, um um - lashtirilgan bilim larni o‘zlashtirish hisobiga psixik funksiyalar ixtiyoriy boshqariladigan jarayonlarga qayta quriladi. Kogni tiv sohadagi o‘zgarishlar o‘sm irning tevarak-atrofga munosa- batini, um um an shaxs sifatida shakllanishini o‘zgartiradi. Idrok tanlovchan, maqsadga yo‘naltirilgan analitik-sintetik faoliyatga aylanadi. Xotira mantiqiy operatsiyalar bilan ichdan bog‘liq bo‘la- 347 di. Nazariy diskursiv tafakkur tushunchalarga tayanilgan holda, ular o‘zaro taqqoslanadi, bir fikrdan boshqa bir fikrga o‘tish ro‘y beradi. 0 ‘sm irning yangi huquqlarga d a’vosi, avvalo, kattalar bilan o‘zaro m unosabatlarning butun muhitiga oid bo‘ladi. 0 ‘sm ir av val bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik ko‘rsata bosh- laydi: uning m ustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo‘naltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qi lishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, m unosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishm aganda u juda xafa b o iad i va noro- zilik bildiradi. 0 ‘smirda o‘z qadrini bilish hissi paydo bo‘ladi va u o‘zini kamsitish, m ustaqillik huquqidan m ahrum qilish m um kin boMmagan inson deb biladi. O ta-onalar va pedagoglar o‘sm irlar bilan alohida ishlab, ularning ko‘nglini topishi va xatti-harakat- larini o ‘z vaqtida to ‘g‘ri yo‘lga solishlari lozim. Ba’zi o‘qituvchi- lar kichik o‘smirdagi bu o ‘zgarishlar — salbiy alomatlar, urush- qoqlik, o‘jarliklarining ildizlari qayerdan kelib chiqqani va nim a bilan boglanganligi, nim aning ta ’siri ekanligini bilmay turib, noto‘g‘ri tashxis va xulosalar chiqaradilar, bu esa aksariyat hol da fojiaga olib kelishi m um kin. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqa- ruvchi om illardan biri o ‘sm irning o‘z mustaqilligini imkoniya- tidan ortiq darajada baholashidir. 0 ‘z im koniyatlarini ortiqcha baholash bilan kichik o‘sm irning psixik imkoniyatlari o ‘rtasi- da tafovut paydo b o la d i. K attalarning irodasiga bo‘ysunm aslik, maktab, sinf faollari va boshqalarning qarorlarini bajarm aslik bu m azkur sharoitga yetarli darajada baho bera olm aslikning yago- na reaksiyasi b o iib g in a qolmay, shu bilan birga bu o‘smir, uning shaxsi nuqtayi nazaridan o ‘zini boshqalarga tanitish yo‘li sifati da ham xizm at qiladi. Bu yo‘l orqali bola o‘z shaxsining aham i- yatini, uning ta ’sirchanligini ham da tevarak-atrofdagi kishilar- ga qarshilik ko‘rsata olish qobiliyatini ham ta ’kidlab ko‘rsatishga erishm oqchi bo‘ladi. Demak, bu o‘sm irni to ‘laqonli psixik rivojlanishi uchun zarur b o ig a n hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan 348 bog‘liq salbiy ishlarning psixologik tabiatini to ‘g‘ri tushunm og‘i va bolalarni o‘zlarini katta tutishlariga to ‘sqinlik qilm aslik, ak- sincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga in- tilishi kerak. 0 ‘sm irlarni o‘z shaxslari haqidagi fikrlar ko‘proq qiziqtira- di, ular o ‘zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga, tarbiyalashga harakat qiladilar. U kattalar huquqini cheklaydi, o‘zinikini esa kengaytiradi, kattalarning o‘z shaxsi va insoniylik qadrini hur mat qilishlarini xohlaydi, ishonch va m ustaqillik namoyon etish ga d a’vo qiladi, ya’ni kattalar bilan m a’lum tenghuquqlilikka va ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi. 0 ‘smirlik davrida ichki erkinlikning o‘sishida, o‘z-o ‘zini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat o‘zgarishlari yuz beradi. Bunday o‘zgarishlarning yuzaga kelishi- da irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik funksiya si fatida o‘sm irning erkin harakat qilish quroli, shuningdek, shaxsi rivojining magistral chizig‘i bo‘lib hisoblanadi. 0 ‘z -o ‘zini anglash hissining tarkib topishi, o ‘ziga nisbat an go‘yo alohida m ustaqil shaxs sifatidagi m unosabatning vu judga kelishi bu davrdagi h ar ikki jinsdagi va istagan tem pe ram ent tipidagi o ‘sm irlar uchun m uhim xususiyatlardir. 0 ‘sm ir o‘g‘il-qizlar shaxsining kamol topishida, o ‘zini anglash ja ra yonida o ‘ziga baho berish mayli va istagi o‘zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o ‘ziga bino qo‘yish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Bu- lar esa o‘sm irning psixik dunyosiga aqliy faoliyatiga, tevarak-at- rofga m unosabatning shakllanishiga ta ’sir qiladi. Ilk o ‘sm irlik davrida ko‘pchilik o ‘sm irlar o‘zlariga salbiy shaxsiy xarakteris- tika beradilar. K atta bo‘lgan sari o ‘sm irning o‘z -o ‘ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlar- da o‘zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da nam oyon bo‘la boshlaydi. 0 ‘g‘il bolalar va qiz bolalarning ijtimoiy rollari turlicha bo‘li- shi to‘g‘risidagi jam iyatda tarkib topgan tushunchalar bilan bola lar tom onidan o‘zlashtirilgan tasavvurlar o‘sm ir yoshidagi shaxs- 349 ning shakllanish yo‘llarini belgilab beradi. 0 ‘sm ir o ‘z kuchi va quvvati, chidam liligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayot- ganini anglay boshlaydi. 0 ‘sm irlar ustanovkalari m uhim funksional ahamiyatga ega bo‘lib, uning m a’lum bir faoliyatni samarali bajarishga tayyorli- gi sifatida namoyon bo‘ladi. U ning asosiy vazifalari: 1) faoliyat amalga oshirilishining qat’iy xarakterini belgilab beradi; 2) o‘smir shaxsini standart vaziyatlardagi faoliyatlar kechishini erkin holda nazorat qilish va qaror chiqarishdan ozod qiladi. 0 ‘smirlik davri xususiyatlarini talqin qilgan olim larning ta ’kidlashicha, o ‘g‘il va qizlarning bu yoshda o‘rtoqlari bilan mu- nosabatlarga intilishi, tengdoshlari jam oasining hayotiga qiziqi- shi yorqin namoyon b oiadi. Ushbu o‘zgarishlar ta ’sirida bolalar jismoniy va aqliy im koniyatlarini o‘sib borish munosabati bilan o‘zlariga ko^proq ishona boshlaydilar, ular endi oilaviy m uam m o- lar muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydilar. Aslida o‘sm ir yoshidagi bolalarning psixik holatlarini va psi xik rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish, psixik m uam m o- larini erkin va to ‘g‘ri yechishlari uchun yordam berish, ular- ga psixologik yondashish zarur. Kichik o‘sm ir yoshdagilar bilan ishlayotganda o‘quvchining har bir tashqi va ichki reaksiya- si ortida uning o‘z psixologik sabablari borligini bilish m uhim - dir. Bu «madaniyatsiz», «zararli», «tushunib bolm aydigan» deb nom olgan xatti-harakatlar bir qarashda shunday baholanadi, lekin bu xatti-harakatlar shaxs qaror topishining maxsus bos- qichi uchun xos xususiyatdir. Kichik o‘sm irda o‘z-o ‘zini hurm at qilish va o‘zini anglashni shakllantirishning bir qancha yo‘llari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada o‘z hurm atini talab qilish, o‘z so‘zini o‘tkazish, o‘zini hurm at- li, obro‘li katta yoshli kishining obraziga o‘xshatib rivojlantirish kuchli bo‘ladi. Ularga biror so‘z yoki tanbeh bilan murojaat qil- sangiz, u o‘zini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta ud- dasidan chiqa oladigandek ko‘rsatadi. Vaholanki, hali o ‘smir- ning psixologik imkoniyatlari yetarli emas yoki rivojlanmagan 350 bo‘lishi m um kin. Kattalar, o‘qituvchilar o‘smirdagi bu jarayonni psixologik nuqtayi nazardan baholay olishlari, unga soxta, yuza- ki yondashmay, aksincha, unga o‘z im koniyatlarini o‘stirishga, o‘z ichki va tashqi qobiliyatlarini to ‘g‘ri rivojlantirishga yo‘nal- tirishlari m uhim hisoblanadi. 0 ‘sm irlar uchun o‘z tengdoshlari bilan m uloqotda b o iish i g‘oyat katta ahamiyatga egadir. U en- di salbiy va ijobiy tom onlariga alohida bir urg‘u berm agan hol da o‘zi xohlagan kishisi bilan do‘st bo‘lish huquqini talab etadi. 0 ‘sm irlar orasida sodiqlik va to ‘g‘rilik kabi xislatlar yuqori ba- holanib, sotqinlik, o‘z so‘ziga bevafolik, egoizm, qizg‘anchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash, unga qarshi baykot e’lon qilish va uni yolg‘izlatib qo‘yish shaklida bo‘lishi m um kin. 0 ‘sm irlar o ‘zini hurm at qi- lishini, o‘z fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilm agan teng- doshlariga juda past baho beradilar. 5—6 -sin f o‘quvchilariga sinfdagi o‘zi egallagan mavqeiga kat ta e’tibor berish xususiyati xos. Ayniqsa, 6-sinfdan boshlab, o‘quvchilar o‘z tashqi ko‘rinishlariga, shuningdek qaram a-qarshi jinsdagi bolalar va ular bilan o‘zaro munosabatlariga e’tibor be- ra boshlaydilar. 7-sinf o‘quvchilarida esa o‘z layoqatlarini rivojlantirishga xos qiziqish yuzaga keladi. 8-sinf o‘quvchilari esa m ustaqillik, o‘ziga xoslik, do‘stlik va o ‘rtoqlik bilan bog‘liq bo‘ladigan shaxsiy xislat lar paydo bo‘ladi. M a’lum ki, har bir bolaning m unosabatlari aniq ishlar- da ko‘rinadi, m ustahkam lanadi va qayd etiladi. Bola o‘zida- gi m ustaqillikni shakllantirish uchun o ‘zi m ustaqil ishlarni bajarishiga to ‘g‘ri keladi. Lekin, ikkinchi tom ondan bir m ar- ta m ustaqil ish bajarish uchun mavjud shart-sharoitlardan xo- li bo‘lishga harakat qiladi. Bola boshqa m exanizm larga ega emas. Bular o ‘sm irning o ‘z kuchiga ichki bir ishonchni mav jud em asligini bildiradi. Bu belgilar m ana shu yoshda kishi- ni m ustaqil harakat qilishga qodir b o iish g a, ayni hollarda tevarak-atrofdagi kishilarga qarshi borib, o‘zini haq ekanli- 351 gini qattiq turib him oya qilishga, boshqa hollarda esa vaziyat- ni vazm inlik bilan qabul qilishga d a ’vat etadi. M ustaqil ishlar qilishga uringan o ‘sm ir shunday qilishga haqqi borligiga o‘zini- o‘zi ishontiradi, chunki men endi «katta b o iib qoldim» deb o ‘ylaydi. Shuning uchun ham psixologlar «katta b o iib qolganlik tuyg‘usi» shaxsning o ‘sm irlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifa tida talqin qiladilar. Bu yoshda kattalar o‘sm irlarni bilib-bilm ay qo‘yayotgan kam chilik va xatolarini ko‘pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab em as, balki psixologik y o l bilan yondash- gan holda yordam berish uni «katta b o iib qolganlik» tuyg‘usini so‘ndirib emas, balki katta odam qanday b o lish i va qanday ta- lablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. D em ak, bu o ‘sm irni to la q o n li psixik rivojlanishi uchun zaru r b o ig a n h a yotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan b o g liq sal biy ishlarni psixologik tabiatini to ‘glri tushunm og‘i va bola larni o‘zlarini katta tutishlariga to ‘sqinlik qilm aslik, aksincha ularning bunday x atti-h arak atlarin i ijobiy baholashga intilishi kerak. 0 ‘sm irlarning o‘z tengdoshlari bilan m uloqotda b o lis h i g‘oyat katta aham iyatga egadir. 0 ‘smirlik davrida, asosan, bilish jarayonlari yuqori darajada rivojlanadi. Bu yillarda o‘sm irlar uchun hayot davomida kerak boladigan asosiy shaxsiy va tadbirkorlik xususiyatlari ochiq ko‘ri- na boshlaydi. Xotira, mexanik xotira darajasidan mantiqiy xotira darajasiga ko‘tariladi. Nutq rivojlangan, xilma-xil va boy tafakkur esa o‘zining barcha ko‘rinishlari: harakatli, obrazli, mantiqiy da- rajasida rivojlanadi. 0 ‘sm irlarni endi turli amaliyot va aqliy faoli- yatlarga o‘rgatish m um kin. Shuningdek, bu davrda umumiy va maxsus layoqatlar shakllanadi va rivojlanadi. 0 ‘smirlik davriga juda ko‘p ziddiyatlar va qaram a-qarshiliklar xos. M aktab dasturini o‘zlashtirish va boshqa ishlar bilan bogliq turli masalalarni yechishda ko‘zga tashlanadigan 0‘smirlar- ning intellektual rivojlanganligi kattalarni ular bilan birga jiddiy m uam m olar bo‘yicha fikrlashga undaydi, o‘sm irlarning o‘zlari ham bunga harakat qiladilar. Boshqa tom ondan esa ayniqsa, ke- 352 lajak kasb, xulq-atvor etikasi, o‘z majburiyatlariga m as’ullik ka bi m uam m olar muhokamasida infantillik (yosh bolalarga xos jis moniy va psixologik holat)ni kuzatish m um kin. 0 ‘sm irlarning ana shu ketma-ket yuzaga keladigan qiziqish- lariga asoslangan holda faol ravishda irodaviy ishbilarmonlik va boshqa foydali sifatlarni rivojlantirishi m um kin. 0 ‘smirlik davri da o‘quv fanlarini turli o‘qituvchilar o‘qitishlari bilan kattalar shaxsi va faoliyatini baholashning yangi mezonlari ham shakl- lana boshlaydi. 0 ‘smirlik asosan, bilimli, talabchan, haqqoniy, o‘quv m aterialini qiziqarli va tushunarli yo‘l bilan yetkaza oladi- gan, o‘quvchilarni ajratmaydigan, o‘qituvchilarni ko‘proq hurm at qiladilar va yaxshi ko‘radilar. U lar o‘qituvchi bilan munosabatla- riga ham katta e’tibor beradilar. 10—15 yoshli bolalarning faoliyat motivlarida ham o‘zgarishlar amalga oshadi. Ilk o‘smirlik davrida ko‘pchilik o‘sm irlar o‘zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. K atta bo‘lgan sari o‘smir- ning o‘z-o‘ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda o‘zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da namoyon bo‘la boshlaydi. 0 ‘smirlik yoshidagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari. 0 ‘smirlik yoshida, taxm inan 13—14 yoshlarda, bolalarni emot sional kechinm alarida katta o‘zgarishlar boshlanadi. Shu yosh dagi bolalarda ta ’lim ta ’siri ostida abstrakt-mantiqiy va tanqidiy tafakkur ancha o‘sadi. 0 ‘sm irlar dunyoqarashlari bilan bog‘liq bo‘lgan m asalalar bilan qiziqa boshlaydilar, ularning kamalak va yoshlar ittifoqida ishtirok etishlari bunday qiziqishlarning o‘si- shiga ko‘p jihatdan yordam beradi. M ana shularning ham m a- si xilma-xil intellektual va axloqiy hislarni o‘sishi uchun manba bo‘lib qoladi. 0 ‘sm irlarda xayol kuchli ravishda o‘sadi. Hislarning o‘zi xayolning o‘sishiga yordam beradi va xayolning o‘zi ham xil- ma-xil chuqur emotsional kechinm alarning manbayi bo‘lib qola di. Kelajak to‘g‘risidagi orzular, qahram onlik, rom antika shu larning ham m asi emotsional kechinm alarning manbayidir. Bu yoshda o‘z-o‘ziga baho berish hissi kuchli ravishda o‘sadi. 353 0 ‘smir yoshidagi bolalarning aloqa doirasining kengayishi va ularda ijtimoiy-siyosiy masalalarga qiziqish o‘sishi tufayli axloqiy hislar o‘sm irlar hayotida katta o‘rin oladigan bo‘lib qoladi, ular da vatanparvarlik hissi yorqin namoyon bo‘ladi. Shu yoshda or- ganizm da fiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘lishi sababli emotsional qo‘zg‘alishlarning xarakterida ham o‘zgarish ro‘y beradi. Hislar kuchli ravishda namoyon bo‘laveradi, lekin ko‘pincha bu hislar barqaror bo‘lmaydi. Boshqa yoshdagi bolalarga qaraganda o‘smir- larda injiqlik va arazlash ko‘p bo‘ladi. Download 1.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|