Xvi bob. 0 ‘smirlik davri reja
‘smir psixikasi va xulq-atvorining o‘ziga
Download 1.46 Mb. Pdf ko'rish
|
Rivojlanish psixologiyasi. 7-ma\'ruza
|
16.3. 0 ‘smir psixikasi va xulq-atvorining o‘ziga
xos xususiyatlari Ijobiy sifatlar, ehtiyojlar va intilishlar har bir yoshda, ju m ladan, m a’lum darajada y o ld an ozgan o‘sm irda ham b o ia di. 0 ‘sm irlar ham m a narsani bilishga qiziqadilar. Ko‘pchilik o‘sm irlar boshqalardan yom onroq b o lish n i xohlam aydilar va o‘z m uhitida ko‘zga tashlanib turishga ham da boshqalardan nim alar bilandir farq qilishga intiladilar. 0 ‘sm irlarning ham m asi g‘ay- ratli va faoldirlar, biroq, o‘zlarining kuch-quvvatlarini qayoq- qa yo‘naltirishni ham m a vaqt ham bilavermaydilar. Binobarin, ularni bevosita natijalari bilan xursand qiladigan xilma-xil foy- dali va qiziqarli ishlar bilan band qilish kerak. 0 ‘smirlar, garchi ham m a vaqt ham bunga tayyor em asliklariga qaramay, m ustaqil likka intiladilar. Am m o ko‘pincha mustaqil ish-harakatlar uchun ularning imkoniyatlari bolm aydi. Dem ak, ularni mustaqil faoli yatga yaxshiroq tayyorlash va ularga mustaqil ishlarni ishonib topshirish ham da muvaffaqiyatli bajarilishini ham m a vositalar bilan ta ’m inlash kerak. 0 ‘z-o ‘zidan ko‘rinib turibdiki, o‘sm irlar psixikasida ijobiy tom onlar yetarli darajada mavjuddir. Bu ijobiy tom onlardan foydalanib va ularni rivojlantirish, salbiy ishtiyoq, mayl, ishlar va xatti-harakatlarni yo‘qotish kerak. Katta o‘smirlar asta-sekinlik bilan bevosita ishlari va xat- ti-harakatlarining natijalarini ham da oqibatlarini oldindan ko‘ra boshlaydilar. U larda o‘z-o ‘zini tuta bilish, m atonat paydo b o ia di, qarorlari birm uncha qat’iy b o la boshlaydi, iroda tarkib to padi. U lar o‘zlarining faoliyatlarida ishtiyoq va istaklardan ko‘ra 333 ko‘proq sog‘lom fikrga asoslanadigan bo‘ladilar. U larning ichki kechinm alari va hayajonlari endi irodaviy nazoratga bo‘ysundi- rilgan bo‘ladi. Lekin axloqiy va estetik hislarning taraqqiyoti tu- fayli ichki kechinm alari va hayajonlari yanada kuchliroq bo‘ladi. Kattalarga nisbatan qo‘pol m unosabatning paydo bo‘lishi, noxush xulq-atvor alom atlari, o‘sm ir yashaydigan ijtimoiy shart-sha- roitlar, uning tengdoshlari va turli jam oalardagi mavqei, katta lar bilan munosabati, maktab va oilasidagi munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. M ana shu ijtimoiy sharoit- larni o‘zgartirish y o ii bilan o‘sm irlarning xulq-atvoriga to ‘g‘ridan to‘g‘ri ta ’sir ko‘rsatish m um kin. Endi o‘sm irlar o‘yin ham da damga kamroq vaqtlarini ajrat gan holda ko‘proq jiddiy ishlar bilan shug‘ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Maktab ta ’limi o‘sm ir bilish jarayonlarini rivojlanish yo‘nalishini sifat jihatidan o‘zgarishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. 0 ‘qish 0‘smir lar hayotida katta o‘rinni egallaydi. U lar uchun mashg‘ulotlar- ning mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan o‘sm irlarning fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari, qiziqish- larining ortishi, o‘qituvchining o‘quv m aterialini tushuntira olish mahoratiga bog‘liq. 0 ‘qish faoliyati asosida o‘sm irning o‘z-o ‘zini anglash darajasi kengayadi, boshqa odam lar, atrof olam haqida- gi bilim lari chuqurlashadi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Bilim o‘rganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bi lan o‘quv fanlariga nisbatan q at’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o‘qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar o‘sm irning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bog‘liq b o lg an holda bilish jarayonlari rivojlanish xarakteriga o‘z ta ’siri- ni ko‘rsatadi. Aynan o‘smirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, ba- diiy bilim larni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurm atga sa- zovor bo‘ladi. Bilim o‘smirlarga alohida bir quvonch bag‘ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. 334 Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq og‘zaki va yozma mavjud bo‘lishi bilan kuchli vosita hisoblanadi. Maktabdagi o‘quv jarayonlari ning to ‘g‘ri tashkil etilishi va amalga oshirilishi bi lan o‘sm ir nutqining to ‘g‘ri rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi. Nutqni o‘zlashtirishga harakat bu o‘sm irning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi. 0 ‘smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tom ondan so‘z boyligining oshishi hisobiga bo‘lsa, ikkinchi tom ondan tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea va hodisalarning m azm un-m ohiyatini anglashlari hisobiga bo‘ladi. Bu davrda o‘sm ir til yordamida at- rof-borliqni aks ettirish bilan bir qatorda inson dunyoqarashi- ni ham belgilab berish m um kinligini his qila boshlaydi. Aynan o‘smirlik davridan boshlab, inson nutq bilish jarayonlarining rivoj- lanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi. 0 ‘sm irni ko‘pin- cha muomalada so‘zlarni ishlatish qoidalari — «Qanday qilib to‘g‘ri yozish kerak?» «Qanday qilib yaxshiroq aytish mumkin?», «Nima deyish kerak?» kabi savollar juda qiziqtiradi. 0 ‘smirlar maktabdagi o‘qituvchilar, kattalar, ota-onalar nutqidagi kamchi- liklariga, kitob, gazeta, radio va televidenie diktorlari xatolariga tez e’tibor beradilar. Bu holat o‘sm irning bir tom ondan o‘z nut- qini nazorat etishga o‘rgatsa, ikkinchi tom ondan kattalar ham nutq qoidalarini buzishlari m um kinligini bilishlariga va o‘zida mavjud xatoliklarni birm uncha barham toptirishlariga olib keladi. 0 ‘sm ir so‘zlarning kelib chiqish tarixiga, ularning aniq m az muni va mohiyatiga juda qiziqadi. U endi o‘z nutqida yosh bo la singari emas, balki katta odam lardek so‘zlarni tanlab ishla- tishga harakat qiladi. N utq m adaniyatini egallash borasida o‘smir uchun o‘qituvchi, albatta, nam una bo‘lishi shartdir. Aynan mak tab ta ’limi o‘sm ir bilish jarayonlarini rivojlanish yo‘nalishini sifat jihatidan o‘zgarishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. M aktab dagi o‘quv jarayonlarining to ‘g‘ri tashkil etilishi va amalga oshiri lishi bilan o‘sm ir nutqining to‘g‘ri rivojlanishiga sharoit yaratila di. N utqni o‘zlashtirishga harakat bu o ‘sm irning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi. 335 0 ‘smirlik davrida o‘qish malakalari, yozma va monologik nutq jadal rivojlanadi. 5-sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o‘qish to‘g‘ri, tez va ifodali b o lish darajasidan, yoddan ifodali, ta ’sirli aytib be ra olish darajasigacha ko‘tariladi. Monologik nutq esa asarda- gi kichik bir parchani qayta so‘zlab berishdan, mustaqil ravish da nutq va chiqishlar tayyorlash, og‘zaki — mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularni asoslab berishgacha o‘zgaradi. Yozma nutq ham rivojlangan holda o‘smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bo‘yicha mustaqil holda insho yoza oladilar. 0 ‘sm irlarning nutqi to la tafakkur bilan bo g liq holatida amalga oshiriladi. 5 -6 -sin f- lardagi o‘quvchilar og‘zaki va yozma m atn uchun reja tuzib, unga amal qila oladilar. 0 ‘zi yozgan fikrni qayta-qayta o‘qib, o‘z nut- qini analiz qilib ko‘rishga majbur qiladi. 0 ‘quvchi yozib bayon qilayotganida, ko‘pincha, bu ishini bir necha m arta qayta ko‘rib chiqishga, o‘zgartirishga, toldirishga, qaytadan ishlab chiqishga majbur bo iad i. 0 ‘quvchi o‘qituvchining topshiriglga binoan yozma ishlar ba- jarayotganida o‘zining shu ishiga baho berilishini, am m o bu ba ho ishning faqat m azm uniga qarabgina berilib qolm asdan, balki shu bilan birga, o‘z fikrining «qanday til» bilan bayon qilingani- ga qarab ham baholanishini oldindan bilib turadi. M ana shu hol- larning hamm asi bolani o‘z nutqini gram m atika va logika ta- lablariga muvofiq keladigan qilib, ongli ravishda tuzishga majbur etadi. Adabiyot darslari bilan shug‘ullanish o‘quvchilar nutqining o‘sishiga ayniqsa katta ta ’sir qiladi. 0 ‘quvchilar adabiyot darsla- rida to‘g‘ri tuzilgan nutqning eng yaxshi nam unalari bilan tani- shadilar. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ularning nutqini o‘sti- rishda m uhim bosqich b oiadi. 0 ‘quvchi yozma nutqni to ‘g‘ri tushunishni o‘rganib oladi, o‘z fikrlarini yozma nutq holida ba yon qilish va boshqalarga tushuntirishni o‘rganadi. Kitob o‘qish va ayniqsa o‘zidagi fikrlarni yozma tarzda ifodalab, bayon qilib berish tilning gram m atika tuzilishini egallashda katta aham iyat ga ega. Yozma bayon qilish vaqtida fikrni to liq tushuntirib be- 336 rish zarurligi o‘quvchini o‘zi yozayotganlarining mazm unigagi- na diqqat qaratm asdan, balki qanday qilib yozayotganligiga ham e’tibor berishga majbur etadi. Yozma nutqni egallash og‘zaki nutqni va ayniqsa monolog nutqni to ‘g‘ri va kengroq qilib tuzishga yordam beradi. 0 ‘quvchi m aktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni o ‘ziga-o‘zi gapirib berishni muttasil mashq qilib turishi o‘quvchi nutqining o‘sishiga katta ta ’sir qiladi. 0 ‘quvchi darslarni tayyorlayotgan vaqtda shu darslarni kitobdan o‘qibgina qolm asdan, balki, odatda, u kitobdan o‘qigan narsalarini kitobni yopib qo‘yib, o‘z-o ‘ziga yoki yonidagi sherigiga so‘zlab ham be radi. Bunday hollarda o ‘quvchi o‘zi tayyorlayotgan darsni gram- m atika qoidalariga to‘g‘ri rioya qilgan holda ayniqsa, tushunarli qilib og‘zaki gapirib berishga intiladi. 0 ‘qituvchi o‘quvchining ni- m alarni bilganligi va bilganlarini qanday gapirib berishi bilangi na kifoya qilm asdan, balki, shu bilan birga, shu bilgan narsasini qanday qilib va qay tariqa gapirib berayotganiga ham e’tibor be- rishini o‘quvchi yaxshi tushunadi. 0 ‘quvchi ovoz chiqarib, aynan yoki o‘z so‘zlari bilan takror- lash yo‘li bilan o‘zining artikulatsiya apparatini mashq qildiradi, o‘z nutqining qay darajada to‘g‘riligini nazorat qiladi, shu bilan birga o‘zi o‘zlashtirgan bilim larning to‘g‘riligini va m ustahkam - ligini ham nazorat qiladi. Albatta, o‘quvchi nutqining o‘sishida o‘qituvchining nut qi katta rol o‘ynaydi, chunki o‘qituvchining nutqi o‘quvchilar uchun nam unali nutq hisoblanadi. Shu sababli, har bir 0‘qituv- chi o‘quvchilar nutqini o‘stirishga intilib, o‘zi ham o‘z nutqini takom illashtirish ustida to‘xtovsiz va tinm ay intilishi lozim. Diqqat. Agar kichik m aktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustun- lik qilsa, o‘smirlik davrida bola o‘z diqqatini o‘zi boshqara oladi. Dars davomida intizom ning buzilishi aksariyat hollarda o‘quvchi- lar diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgila nadi. 0 ‘sm ir o‘z diqqatini to ‘la ravishda o‘zi uchun ahamiyatli bo‘lgan va yuqori natijalarga erishishi m um kin bo‘lgan faoliyat- 337 larga qarata oladi. 0 ‘sm irning diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo‘lishi mum kin. Bola ning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o‘qituvchi tom onidan doi- mo qo‘llab-quvvatlanishi juda zarurdir. Pedagogik jarayonda ix- tiyorsiz diqqatni ixtiyoriy diqqat darajasiga ko‘tarish uchun bir qancha uslublar ishlab chiqilgan. Shuningdek, o‘sm irning dars jarayonida o‘z tengdoshlari orasida o ‘zini ko‘rsatishi uchun sha- roitni yaratilishi ham o‘smirdagi diqqatni ixtiyorsizdan ixtiyoriy- ga aylanishida zam in bo‘lib xizmat qilishi mum kin. 0 ‘smirlik davrida juda qattiq charchash holatlari ham b o la di. Aynan 13—14 ham da 16 yoshlarda charchash chizig‘i keskin ko‘tariladi. Bunday holatlarda o‘sm ir atrofdagi narsa va voqealar- ga to‘liq diqqatini qarata olmaydi. 0 ‘smirlik davrida xotiraning barcha turlari o‘zining sifat ko‘rsatkichlari asosida jadal rivojlanadi. Bu davrda o‘quvchilar- ga beriladigan o‘quv m aterialining hajmi katta boig an i uchun ham uni eslab qolishi yoki bir necha m arta takrorlash yo‘li bilan o‘zlashtirish qiyin. 0 ‘smirlik yoshida bolalar o‘qigan va o‘rgan- ganlarini so‘zm a-so‘z yodlashdan voz kechib uning m a’nosiga ko‘ra eslab qolishga harakat qiladilar. Ularda faol ravishda m an- tiqiy xotira rivojlanib boradi. Mexanik xotiraning rivoji esa bir muncha sustlashadi. Bu esa ba’zan salbiy holatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. 0 ‘smirlik davriga kelib yangi fanlar, ju m ladan, o‘quvchilar eslab qolishi zarur bo‘lgan m a’lum otlar miq- dori ko‘payadi. A m m o mexanik xotiraning sustlashuvi m a’lumot- larni eslab qolishda m uam m olarni keltirib chiqaradi va o‘smirlar tom onidan xotiralari zaiflashuvi haqidagi shikoyatlariga va o‘z- o‘zidan o‘qishga b o ig an qiziqishlari ning pasayishiga sabab bo‘li- shi mum kin. Buning uchun o‘quvchi o‘quv m aterialining maz- m unini tahlil qilishi, undagi mantiqiy tuzilishni bilishi m uhim . 0 ‘sm irlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo‘la boshlaydi. C hunki bu davrdagi o‘quvchilar atrof-olam da- gi bog‘lanishlar m azm unini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda o‘sm irning bilishga bo‘lgan qiziqishida kes- 338 kin rivojlanish sodir b o iad i. Ilm iy-nazariy bilim larning egallab olinishi o‘sm ir tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. Buning ta ’sirida isbot, dalillar bilan fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyati paydo b oiadi. M aktabda o‘qitiladigan fanlar o‘sm ir uchun o‘z taxm inlari- ni yuzaga keltirish yoki tekshirish uchun sharoit b o iib xizmat qiladi. J.Piajening ta ’kidlashicha, «Ijtimoiy hayot uch narsaning ta ’siri — til, m azm un, qoidalar asosida shakllantiriladi». Bu bora- da o‘zlashtirilgan ijtimoiy m unosabatlar o‘z-o ‘zidan tafakkurning yangi im koniyatlarini yaratadi. 11—12 yoshdan boshlab o‘sm ir endi mantiqiy fikrlab harakat qila boshlaydi. 0 ‘sm ir bu yoshda xuddi kattalar singari keng qamrovli tahlil etishni o‘rgana boshlaydi. 0 ‘sm ir tafakkurning nazariy darajasiga qanchalik tez ko‘tarila olishi, o‘quv m aterial- larini tez va chuqur egallashi uning intellektini ham rivojlani shini belgilab beradi. 0 ‘sm irlik davri yuqori darajadagi intel- lektual faollik bilan farqlanadi. Bu faollik o‘ta qiziquvchanlik ham da atrofdagilarga o‘z layoqatlarini namoyish etish, shu ningdek, ularda yuqori baho olish ehtiyojining mavjudligi bilan belgilanadi. 0 ‘sm irning kattalarga beradigan savollari m azm un- li, m ulohazali va aynan o‘sha masala doirasida b o iad i. Bu yosh- dagi bolalar turli farazlarni keltira oladilar, taxm iniy fikr yuritib, tadqiqot o‘tkaza oladilar ham da m a’lum bir masala bo‘yicha muqobil variantlarni taqqoslay oladilar. 0 ‘sm ir tafakkuri ko‘pin- cha um um lashtirishga moyil b o iad i. Respublikam izning bozor iqtisodiyoti sharoitiga o‘tishida kishilardagi amaliy tafakkurning aham iyati oshm oqda. Amaliy tafakkur tizim iga quyidagi aqliy sifatlar kiradi: tadbirkorlik, tejamkorlik, hisob-kitoblik, yuzaga kelgan m uam m olarni tez yecha olishlik va boshqa shu kabi sifat lar mavjud b o lg a n taqdirdagina amaliy tafakkurni rivojlangan deb hisoblash m um kin. Bu sifatlarni 1-sinfdanoq rivojlantira bo rish nihoyatda m uhim . 0 ‘smirlik davrida ishbilarm onlik sifatini o‘quvchilarning 0‘z- o‘zini boshqarishini yolga qo‘yishi, umumiy foydali tadbirkor- 339 lik ishlarida ishtirok etishi orqali rivojlantirish m um kin. Bu bora- da o‘quvchi ijrochi rolida emas, balki boshqaruvchi, mustaqil yo‘l tanlovchi va tadbirkorlik m unosabatlarida o‘zi ishtirokchi bo‘lgan taqdirdagina rivojlanish amalga oshishi m um kin. Bu yosh da tadbirkorlikni rivojlantirishda ko‘proq m ustaqillikning beri lishi o‘sm ir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. 0 ‘sm ir yoshdagi bolalarda tejam korlikni rivojlantirish aqlning boshqa sifatlariga nisbatan osonroq kechadi, buni ko‘proq ularni qiziqtiradigan narsalarga mustaqil ravishda hisob-kitob qilib bo- rishga yo‘llash orqali amalga oshirish m um kin, o‘sm irlarda yuza ga kelgan m uam m olarni tez va operativ holda yechish malakasini shakllantirish birm uncha qiyinroq kechadi. Albatta, bu bolaning temperamentiga ham bog‘liq. Barcha o‘sm irlarni ham tez yollab, tez harakat qilishga o‘rgatish m ushkul, lekin ularni biror m uam - mo yuzaga kelishi bilan orqaga chekinmay, zudlik bilan m uam moni yechishning umum iy qoidalariga o‘rgatib borish m um kin. 0 ‘smirlik davrida intellektning yuqori darajada rivojlangan bo‘li- shi qimm atli va obro‘li hisoblanadi. 0 ‘smir shaxsida va uning bi lishga qiziqishidagi o‘zgarishlar o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o‘smirdagi shakllanib kelayot gan shaxs mustaqilligiga tayanadi, o ‘zining shaxsiy xususiyatlari ni anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi tafakkur ning rivojlanishi bilan belgilanadi. 0 ‘sm irlarning ota-onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti xarakteri ularning katta bo‘lganlik hissi asosida tuzilgan bo‘ladi. K attalar tom onidan qilinadigan o ‘sm irlarning haq-huquqlari- ni cheklashlariga bildirgan qarshilik va e ’tirozlariga o ‘zlari ham qattiq qayg‘uradilar. U lar m uloqotda kattalarning qo‘llab-quv- vatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat o‘smirga kat- talarni yaxshiroq tushunishlari uchun yordam beradi. 0 ‘sm ir o‘zida bo‘layotgan o ‘zgarishlar, uni tashvishga solayotgan m uam - molar haqida kattalar bilan boiishishga katta ehtiyoj sezadi, le kin buni hech qachon birinchi bo‘lib o‘zi boshlamaydi. 0 ‘sm ir o‘ziga nisbatan yosh bolalardek qilinadigan m uom ala-m unosa- 340 batiga qattiq norozilik bildiradi, o‘sm irlar muloqoti nihoyat da o‘zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. 0 ‘zini kattalardek his qilish tuyg‘usi bolaning shaxsan o‘ziga bo‘lgan m unosabatini muayyan darajada o ‘zgartiradi va har qanday ichki munosabat singari bu ham tashqi m unosabatlarning ta ’siri ostida, m azkur shaxsga nisbatan boshqa odam larning m unosabatlari tashkil to padi. Shuning uchun o‘sm ir o‘zi haqida atrofdagi kishilar qanday fikrga kelishi to ‘g‘risida ko‘p o ‘ylaydi ham da buning uchun qulay m uhit yaratish y o llarin i faollik bilan izlaydi. Bu shunday muhit bo‘lm og‘i kerakki, undagi m unosabatlar endi o‘sm irning katta kishi, mustaqil odam bo‘lib qolganligi yaqqol namoyon b o lish i- ni istaydi. H ar bir o‘sm ir bilan m uloqotda uning shaxsidagi eng yaxshi tom onlarni topa bilish, nim aga qobiliyati bor ekanligi ni aniqlab olish ham da ularga tayangan holda o‘sm irning o ‘zi- ga b o ig an ishonchini har tom onlam a qo‘llab-quvvatlash g‘oyat m uhim dir. Aks holda tarbiya sohasida katta qiyinchiliklar ke lib chiqishi m uqarrar. 0 ‘sm ir o ‘ziga yaqin b o ig an kishilarning ko£z o ‘ngida o ‘z shaxsining m ustaqilligini tasdiqlash, o‘zligini bildirib, o‘z «men»ini anglatish m aqsadida u yoki bu darajada- gi o‘z im koniyatidan tashqari ishlarga qo‘l urishga va shu orqa li o‘z shaxsining ta ’sirini atrofdagi kishilarga o‘tkazishga harakat qilib ko‘rishga majbur b o lad i. Basharti, bola o‘zini ijobiy tom on dan ko‘rsatishning ilojini topa olmasa, u holda psixologik ehti yoj tufayli u salbiy ishlarda o‘zini ko‘rsatishi, o‘z kam chiliklarini oshirib ko‘rsatishi, qilish m um kin bolm ag an ishlarni atayin qi lishi, ko‘proq 0‘jarlik va qaysarlik qilishi va boshqa salbiy ishlarni qilishi m um kin. Ushbu yoshdagi bolalarning o‘z-o ‘zini hurm at qilish tuyg‘usini shakllantirish uning shaxsi rivojida m uhim hi soblanadi. Bunda o ‘qituvchi bolaning sinf va m aktab jamoasi oldidagi obro‘sini ko‘tarish y o llarin i izlashi, turli sohalardagi yutuqlarini ko‘pchilikka m a’lum qilib, xato va kam chiliklarini yo‘qotishda donolik bilan harakat qilishi uning o‘z kuch va im- koniyatlariga ishonishiga zam in yaratadi. Bu bilan o‘smirda shakllanib kelayotgan «katta kishi» b o lib qolish tuyg‘usini hur- 341 mat qilishini bildiradi, o‘qituvchi o‘sm irning zarur m unosabat- larini yo‘lga qo‘yishida unga zarur kishiga aylanadi. 0 ‘smirda psixik jarayonlarning keskin o‘zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda, o‘quvchi bilan o‘qituvchi muloqotida, kattalar bi lan o‘sm irlarning muomalasida q at’iy o‘zgarishlar jarayonida qi- yinchiliklar paydo bo‘ladi. Bular avvalo ta ’lim jarayonida ro‘y be radi: yangi axborot, m a’lum otlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari o‘sm irni qoniqtirm ay qo‘yadi. Odobli, dilkash o‘smir kutilm aganda qaysar, intizomsiz, qo‘pol, serzarda bo‘lib qoladi. 0 ‘sm ir xulqidagi bunday o‘zgarishlar taj- ribasiz o‘qituvchi va ota-onasini qattiq tashvishga soladi. Xo‘sh, o‘sm irlarning psixik o‘sishini harakatga keltiruvchi kuch nima? 0 ‘sm irning psixik o‘sishini harakatga keltiruvchi kuch — uning faoliyatini vujudga keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o ‘rtasidagi qaram a-qarshiliklar tizim i ning namoyon bo‘lishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni 0‘smir- ning psixologik kamolotini ta ’m inlash, faoliyat turlarini murak- kablashtirish, uning shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish orqali asta-sekin yo‘qotish mum kin. O ta-onalarning o‘smirga shu erkinlikni bermasligi yoki o ‘sm irning shunday deb bilishi natijasida, ular ota-onaga qar- shi pozitsiyada bo‘ladilar. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, ana shu muloqot va munosabat asosida o‘smirlarda g‘u ru r hissi shakl- lana boshlaydi. Albatta, g‘u ru r m e’yor va qoidalari kattalardan o‘rganiladi, lekin o‘z g‘ururini qanday himoya qilishi o‘smirlar- ning alohida nazoratida bo‘ladi. M uxammed Gabdulgalimovich Davletshin 0 ‘zbekistonda il miy maktab yaratgan, o ‘smirlar ruhiyatini chuqur o‘rgangan ye takchi psixologlardan biri. Respublikamizda professor M .G.Dav letshin tom onidan psixologiya fanining turli masalalari bo‘yicha 250ga yaqin ilmiy ish chop etilgan. Ustoz tom onidan qoldirilgan eng yirik monografiya va o‘quv qo‘llanm alar sirasiga «Qobiliyatlar va uning diagnostikasi» (1979), «Yosh va pedagogik psixologiya» 342 (1974), «Zamonaviy maktab o‘qituvchisining psixologiyasi» (1999), «Umumiy psixologiya» (2001), «Yosh va pedagogik psixologiya»1 (2004) va boshqalarni kiritish mum kin. M.G.Davletshin 1957- yil «5—7 sinf o‘quvchilarida texnik qiziqishlarni shakllantirish» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Olim 1971-yil « 0 ‘quvchilarda texnik qobiliyatlarning psixologiyasi» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlagan. Professor M .G.Davletshin m ehnat ta ’limi va kasbga yo‘llash m uammolariga, texnik qiziqish va texnik qobiliyatlarni shakl- lantirishning psixologik xususiyatlariga, respublikamizdagi peda gogika oliy o‘quv yurtlari va universitetlarida o‘qituvchi kadrlar tayyorlash samaradorligini oshirish muammolariga ko‘p e’tibor beradi. M .G.Davletshinning ilmiy qiziqishlari asosan oliy mak- tablarda psixologiyani o‘qitish samaradorligini oshirish m uam molariga qaratilgan edi. M.V.Vohidov rahbarligida M.Dadajonov tom onidan «5-sinf o‘quvchilarida geografik kartani o‘rganish jarayonida fazoviy tasavvurlarning shakllanishi» nomli tadqiqotida aniqlanishi- cha, geografik kartani o‘zlashtirishning mustahkamligi undagi obyektlarning joylashishi haqida o‘quvchi ongida fazoviy tasav- vurlar tizim ining vujudga kelishiga bog‘liq2. Bu tizim rivojlanib, o‘z ichiga m urakkab assotsiatsiyalarni jalb qiladi. Download 1.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|