Xviii-xix asrlarda yaponiyaning iqtisodiy rivojlanishi

8.1-jadval. Yevropaning yirik mamlakatlarni 
mustamlakalari to’g’risida ma’lumot 
Mamlakat 
Angliya 
Fransiya 
Germaniya 
Mustamlaka hududi, mln. km
2 
33,5 
10,6 
3 
aholi, mln. kishi 
400 
55 
13,3 
Bu bosqichda jahonning hududiy taqsimlanishi yakunlandi. 
Yetakchi mustamlakachilik mamlakatlari mustamlakalarga kapi-
talni olib chiqishni kuchaytirdi. 
8.2. XVI-XVII asrlarda mustamlakachilik 
◄ Mustamlakalardan foydalanishda savdo kompaniyalarning 
o‘rni. 
XVII asr boshi va o‘rtalarida barcha mustamlakalarda ost-
ind kompaniyalari tashkil etildi (ingliz – 1600-1858 yy., golland 
– 1602-1798 yy., fransuz – 1664-1770 yy. va 1785-1793 yy.). 
Metropoliyalarning yirik savdogarlari va sanoatchilarini birlashtir-
gan kompaniyalar o‘z hukumatidan yangi yerlarni qo‘shib olish, 
mustamlakalarda savdo olib borish maqsadida urush qilish mo-
nopol huquqini oladilar. 
Mustamlakachilar daromadining asosiy manbasi Sharqda 
sanoat mahsulotlarini sotish emas, balki mustamlakachilik tovar-
larini qayta sotish, yuqori soliqlar va badallarni undirish, mahalliy 
aholini talash, harbiy o‘ljaga ega bo‘lish hisoblanadi. 
Misol uchun, XVIII asr o‘rtalarida Osiyo mamlakatlaridan ingliz 
importining 80% oltin va kumushni olib kelish evaziga, 20% esa 
sanoat mahsulotlari evaziga qoplanardi. Ost-ind kompaniyalari 
tuz va boshqa zarur tovarlarga yuqori to‘lovlar o‘rnatib aholini 
talardi. 
99

---

Shunday usullardan golland ost-ind kompaniyasi ham foyda-
lanib sharqning boy mamlakatlaridan biri – Indoneziyani o‘z na-
zoratiga oldi. 
◄ Afrika qit’asida mustamlakachilik 
XVI-XVII asrlarda Yevropa mamlakatlarining mustamlakachilik 
siyosatida Afrika qit’asi alohida o‘rin tutadi. Yevropa mamlakat-
larining markazlarini Afrika qit’asida qurilishi mahalliy aholiga 
avvaliga hech ham ta’sir etmadi. Vest-Indiya (Amerika)da shakar 
qamish, kofe, tamaki, paxta plantatsiyalarini paydo bo‘lishi, oltin 
va kumush konlarini ochilishi Afrikadan qullarni olib kelib foyda-
lanishni rivojlantirdi. 
Qul savdosini XV asrda birinchi bo‘lib portugallar boshlashdi, 
undan keyin bu jarayonga inglizlar, gollandlar, fransuzlar, dani-
yaliklar, shvedlar qo‘shilishdi. Qul savdosi markazlari asosan Af-
rikaning g‘arbiy qirg‘oqlarida (Yashil burundan Angolaga qadar) 
joylashgan edi.