Янги китоб

17. Ishlab chiqarishda texnikaviy tayyorlashni tashkil etish.
Ishlab chiqarishni firma miqyosida tashkiliy-texnik rivojlantirish
texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil
etish bo‘yicha investitsion va innovatsion loyhalarni amalga oshirish asosida
amalga oshiriladi.
Fan-texnika taraqqiyoti va innvatsion siyosatning natijalari ishlab
chiqarishning tashkiliy-texnik darajasi (ICHTTD) da aks ettiriladi. ICHTTD
innovatsion siyosatning natijaviyligi, texnologiya va jarayonlarni tashkil etish
darajasini tizimga “kirish” talablariga mosligi darajasi yordamida ifodalanadi. Agar
“kirish” – butlovchi buyumlar, xom ashyo, materiallar va boshqalarning sifati
raqobatbardoshlik talablariga mos kelsa, u holda “kirish” ni qayta ishlab chiqarish
“jarayoni” ning sifati tizimning “chiqishi”da yuqori bo‘lishi kerak .
Masalan,
“kirish” ning sifati 5 ga baholansa, ya’ni raqobatbardoshlik talablariga javob
qaytarsa, “jarayon” ning sifati 3 bo‘lsa, u holda chiqishda 3 bo‘ladi. Sarmoyador
“kirish” sifatini oshirishga katta mablag‘ sarflab, “chiqish”da istalgan natijani ola
olmaydi, chunki texnologiya va jarayonlarni tashkil etish “kirish”ni sifatli qayta
ishlashga qodir emas. Boshqa vaziyat: texnologiya va jarayonlarni tashkil etish
rahobatbardoshlik talablariga javob beradi, ammo “kirish”ning sifati, masalan,
ishlab chiqarish hujjatlaridagi sifat ko‘rsatkichlari va tovarning resurslar iste’moli
raqobatbardosh emas, bunda “chiqish”dagi sifat ham raqobatbardosh emas. Bundan
quyidagi xulosa kelib chiqadi: tizimda “kirish” va “jarayon” sifatining mutanosib
darajasini (yaxshisi tashqi yoki ichki bozorda raqobatbardoshligini) ta’minlash
kerak.
ICHTTD ko‘rsatkichlarini majmuaviy (ko‘rsatkichlar daraxtining nolli
darajasi, umumlashtiruvchi (birinchi daraja) va xususiy (ikkinchi daraja)ga ajratish
maqsadga muvofiq. Majmuaviy ko‘rsatkich bo‘yicha jamoaning kelajakni ko‘zda
tutib, strategik maqsadlarga ishlashi haqida fikr yuritiladi. Agar strategik
maqsadlar, firmaning obro‘si, tashkiliy-ishlab chiqarish siyosatiga javob qaytarilsa,
u holda taktik maqsadlar, shu bilan birga tizimning “chiqishi” talablari, aniq bozor
talablariga javob beriladi.
Ishlab chiqarishning texnik darajasi (K
TU
) ishlab chiqarish vositalarining
rivojlanishi va texnologiyaning tarqqiy etganligi bosqichlari ta’riflaydi.
Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasi (K
OU
) ishlab chiqarish, mehnat va
boshqaruvni tashkil etishning rivojlanish darajasi, jarayonlarning tashkiliylik
darajasini ifodalaydi.
Ishlab chiqarishning texnik darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga
quyidagilarni kiritish tavsiya etiladi:
1.
Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi
(avtomatlar orqasidan kuzatish bo‘yicha va mashinalar yordamida ishlovchi asosiy

---

167
va yordamchi ishchilarning asosiy va yordamchi ishchilarning umumiy soniga
nisbati).
2.
Texnologiya jarayonlarining taraqqiyot darajasi (taraqqiy etgan
jarayonlarni rasmiy uslubiyotlarga muvofiq ularning umumiy soniga nisbati).
3.
Texnologik jarayonlarning o‘rtacha yoshi.
4.
Texnologik uskunalarning o‘rtacha yoshi.
5.
Firma xodimlari mehnatining fond bilan ta’minlanganligi (asosiy
ishlab chiqarish fondlari faol qismi qiymatining firma xodimlari soniga nisbati).
Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga
quyidagilarni kiritish tavsiya etiladi:
1. Ishlab chiqarishning ixtisoslashganligi darajasi (masalan, sohaviy
mahsulotning yillik hajmi qiymatini ushbu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning
umumiy hajmiga nisbati).
2. Ishlab chiqarishning kooperatsiyaganligi darajasi (butlovchi mahsulotlar
umumiy hajmining ushbu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmiga
nisbati).
3. Texnologik uskuna ishining almashuv koeffitsienti.
4. Firma shtat jadvalining to‘ldirilganligi, %da.
5. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining firma xodimlari sonidagi
salmog‘i, %da.
6. Xodimlarning yil davomidagi qo‘nimsizligi koeffitsienti, %da,
jarohatlarning tez-tez bo‘lishi ko‘rsatkichi (hisobotga ko‘ra).
7. Ish vaqtining yo‘qotilishi, %da.
8. Jarohatlarning tez-tez bo‘lishi koeffitsienti (ko‘rsatkichi -statistik
hisobotga ko‘ra).
9. Qisman ishlab chiqarish jarayonlarining quvvati bo‘yicha mutanosibligi
koeffitsienti (ko‘rsatkichi).
10. Ishlab chiqarish jarayonlari uzluksizligi koeffitsienti.
11. Ishlab chiqarish jarayonlari realligi koeffitsienti.
12. Ishlab chiqarish jarayonlari to‘g‘ri/shaxsliligi koeffitsienti.
13. Ishlab chiqarish jarayonlari bir maromdaligi koeffitsienti.
ICHTTD sanab o‘tilgan omillarini taktik boshqarish ularni oshirish
rezervlarini topish imkonini beradi. ICHTTD omillarini strategik boshqarishni
amalga oshirish uchun ularning kelgusi o‘zgarishlarini bashoratlash zarur.
ICHTTDning 
xususiy, 
umumlashtiruvchi 
va 
majmuaviy
ko‘rsatkichlarining olingan miqdoridan ularning taraqqiy etganligini tahlil qilish,
ICHTTDni oshirish uchun tor joylarni topish va strategik bashoratlash uchun
foydalaniladi.
ICHTTDni oshirish uchun quyidagilar zarur:

---

168
ishlab chiqarish darajasini oshirish;
ishlab chiqarish jarayonining taraqqiy etganligi darajasini oshirish;
mehnatning fond bilan qurollanishini oshirish;
ish vaqti yo‘qotilishini qisqartirish; ishlab chiqarishning bir maromdaligini
oshirish.
ICHTTDni bashorat qilishni quyidagi izchillikda amalga oshirish tavsiya
etiladi:
1. Tizimning “kirish” parametrlari – firma tovarlarining uning strategiyasida
belgilangan muddatlardagi raqobatbardoshligini bashoratlash.
2. Ta’minlovchi tizimchaning parametralarini bashoratlash.
3. ro‘yxati 2-jadvalda berilgan “jarayon” parametrlari (ICHTTD) tizimning
“kirishi” 
talablariga 
mos 
kelishini 
ta’minlovchi 
ICHTTDning 
xususiy
ko‘rsatkichlarini bashoratlash.
4. Bashoratli normativlar bo‘yicha ICHTTDni baholash.
5. Kelgusida ICHTTDni talab qilinadigan darajagacha oshirishga erishishni
ta’minlovchi tadbirlarni ishlab chiqish va muvofiqlashtirish.
6. Innovatsion loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy loyihalarni
ishlab chiqish va muvofiqlashtirish.
Tashkiliy-ishlab chiqarishli tayyorlashning iqtisodiy masalalari ro‘yxatiga
quyidagilar kiradi:
 resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish;
 tashkiliy-ishlab chiqarish darajasini uning taraqqiy etganligi va tizimning
kirish talablariga mosligi, raqobatbardoshligi maqsadida tahlil qilish;
 boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish
tamoyillariga rioya etilishi tahlili;
 ICHTTDni rivojlantirish bo‘yicha innovatsion loyihalarning iqtisodiy
asoslanishi;
 ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining asoslanishi;
 sanoat namunalari, nou-xaulardan foydalanishga litsenziyalarni xarid
qilishning iqtisodiy asoslanishi;
 materiallar, xom ashyo, resurslar, uskunalar, mehnatga ehtiyojni
me’yorlash;
 mehnatni ishlab chiqish va menejmentni tashkil qilish parametrlarini
me’yolash;
 ishlab chiqarishni tayyorlashni iqtisodiy asoslash;
 tashkiliy loyihalar (tashkiliy tuzilmalar,ssexlar, uchastkalar va ish joylarini
rejalashtirish, kooperatsiyalash va hokazo)ni ishlab chiqish va asoslash
ICHTTD samaradorligi ko‘rsatkichlari:

---

169
 ICHTTDga investitsiyalarning samaradorligi;
 ICHTTDning alohida ob’ektlar bo‘yicha davomiyligi;
 ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish tamoyillari
(mutanosiblik, reallik, to‘g‘ri
–
aniqlik, uzluksizlik, bir maromlilik va
boshqalar)ga rioya etish ko‘rsatkichlari;
 ishlab 
chiqarishli 
jihozlanish 
elementlarini 
unifikatsiyalash
ko‘rsatkichlari;
 texnologik jarayonlarni turkumlashtirish ko‘rsatkichlari; ishlab
chiqarishning avtomatlashtirilganlik darajasi;
 ICHTTDning ishlab chiqarish tizimi mavjudligi;
 resurslardan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari;
 texnologiyalarning raqobatbardoshligi.
ICHTTD jarajatlaridastlabki (kapital), joriy va yakunlovchiga bo‘linadi.
Dastlabki xarajatlarga quyidagilar kiradi:
 litsenziyalar, nou-xaularni xarid qilish xarajatlari;
 loyiha – izlanish ishlarining qiymati;
 qurilish-montaj ishlarini o‘tkazish xarajatlari;
 uskunani xarid qilish, o‘rnatish va sinov xarajatlari;
 qurilayotgan tashkilot (korxona) direksiyasini saqlab turish xarajatlari;
 xodimlarni tayyorlash xarajatlari;
 ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratish xarajatlari;
 loyihani amalga oshirishning salbiy ijtimoiy va ekologik oqibatlarini
bartaraf etish xarajatlari;
 takror ishlab chiqarish davridagi sug‘urta badallari;
 loyihani amalga oshirish uchun aylanma mablag‘larni yaratish va o‘sishi
uchun kapital qo‘yilmalar va hokazo.
ICHTTDning joriy xarajatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 moddiy xarajatlar;
 mehnatga haq to‘lash va ijtimoiy fondlarga ajratmalar xarajatlari;
 uskunalar va transport vositalarini ta’mirlash va xizmat ko‘rsatish
xarajatlari;
 ma’muriy qo‘shimcha xarajatlar; zavodning qo‘shimcha xarajatlari.
 ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.
Resurslardan samarali foydalanishning asosiy shartlari quyidagilardan
iborat: ilmiy yondashuvlarni qo‘llash; ko‘lam samarasini amalga oshirish
maqsadida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va ishlab chiqarish vositalarini
unifikatsiyalash; ishlab chiqarilayotgan mahsulot, texnologiyalar, ishlab chiqarish
ob’ektlarining raqobatbardoshligini oshirish.

---

170