Янги китоб

19.4. Ishlab chiqarish quvvati rezervlari va ishlab chiqarish quvvatidan
foydalanish asosiy ko’rsatkichlari.
Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishning xaqiqiy koeffitsienti yil
davomida xaqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorining o’rtacha yillik ishlab
chiqarish quvvatiga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi. Quvvatning hajmi bilan
xaqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot o’rtasidagi farq korxonada qo’shimcha
mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati borligini ko’rsatadi, bu ishlab chiqarish
quvvati rezervi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni belgilovchi umumiy ko’rsatkich
bir so’mlik asosiy fond hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot yoki sotilgan
mahsulot miqdori bilan ham o’lchanadi. Bu ko’rsatkich hajmi asosiy fondlardan va
ayniqsa uskunalardan qanday foydalanilganligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish
quvvatidan foydalanishni ifodalaydigan yuqoridagi ko’rsatkichlar yana bir qator
ko’rsatkichlar bilan to’ldiriladi. Bular esa o’z navbatida uskunalarning ishlatilishini
har tomonlama xarakterlab beradi. Bularga uskunalardan ekstensiv, intensiv,
integral va smenali foydalanish koeffitsienti kiradi.
Uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsientini (K
eks
) aniqlash uchun,
ish soatlarining haqiqatda sarflangan miqdorini (T
amal
) rejali, rejim va kalendar
(T
kal.
) fondlar vaqtiga bo’lish bilan aniqlanadi. Uni quyidagi formula bilan ifodalash
mumkin.
.
kal
amal
eks
Т
Т
К

;
Uskunalardan intensiv foydalanish koeffitsientini (K
int
) vaqt birligida
amalda erishilgan uskuna unumdorligining (N
a
) ushbu uskuna xili uchun
belgilangan unumdorlik texnik normasiga (N
tex
) nisbati bilan aniqlanadi:
tex
а
N
N
К

int
;
Uskunalardan foydalanishning integral koeffitsienti ekstensiv va intensiv
foydalanish koeffistentlarining ko’paytmasidan iborat. Bu esa quyidagi formula
bilan ifodalanadi:
K
integ
= K
eks
·K
int
;
Yetakchi mashinadan foydalanish 2 yo’nalishda olib boriladi.
Ekstensiv (vaqt bo’yicha foydalanish);
Intensiv (birlik vaqt ichida unumdorlikdan foydalanish).
Ayrim hollarda intensiv foydalanish maksimal kattaligi quyidagi formula
orqali ham ifodalanishi mumkin:
tex
amal
N
B
К

int
;
bu yerda:

---

183
N
tex
- jihozning texnik unumdorligi;
B
amal
- amalda ishlab chiqarilgan mahsulot.
Ayrim hollarda jihozlardan ekstensiv foydalanish kattaligi quyidagi formula
orqali ham aniqlanishi mumkin:


mаks
amal
reja
eks
F
F
К
,

;
F
(reja, amal)
- ish vaqti fondi (rejada va amalda);
F
maks
- maksimal ish vaqti fondi.
Korxonalarda belgilangan uskunalar ish rejimi smenalar koeffitsienti (K
sm
)
bilan xarakterlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:


P
R
R
R
Т
К
f
sm




2
1
;
bu yerda:
T
f
- ishlab chiqarish uskunalarning xaqiqiy ishlangan vaqti (stanok
smenada), bunda ish vaqtidan tashqari ishlangan vaqtlar hisobga olinmaydi;
R
1
- direktiv organlarniing ko’rsatmasiga binoan o’rnatilgan rezervdagi
uskunalarning soni;
R
2
- remontdagi (nomi bo’yicha) uskunalar soni;
R - o’rnatilgan ishlab chiqarish uskunalarning soni;
P - hisobot davridagi ish soni.
Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanganda uning rezervlari quyidagicha
aniqlanadi:
R = M – B;
bu yerda:
M – ishlab chiqarish quvvati;
B – ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi.
Integral koeffitsient quyidagicha aniqlanadi.
М
В
К
egral

int
;
Intensiv rezerv quyidagicha aniqlanadi:
R
int
= N
tex
– B
amal
Ekstensiv rezerv quyidagicha aniqlanadi:
R
eks
= F
maks
– F
reja amal
Yetakchi jihozdan intensiv foydalanishda ishlab chiqarish potokining
muvofiqligi tahlili katta ahamiyatga ega. Tahlil yetakchi mashina unumdorligining
boshqa mashinalar unumdorligi bilan muvofiqligini yoki potok chizig’ida «tor
joy»lar mavjudligini, ularni bartaraf qilish yo’llarini ko’rib chiqadi.
Yetakchi jihozdan ekstensiv foydalanishda ish vaqtidan foydalanish
muhim rol o’ynaydi. Ish vaqtidan to’liq foydalanmaslikka rejadan tashqari
to’xtovlar (xom ashyo va energiya bo’lmasligi, mahsulot ishlab chiqarishda brak,
remontning cho’zilishi, jihozlar avariyalari) sabab bo’lishi mumkin. Shuning uchun
ekstensiv foydalanish tahlilini shu to’xtovlar hajmini aniqlashdan boshlash kerak.

---

184
Bu tahlillar ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish rezervlarini aniqlashda imkon
beradi.