Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Download 3.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 420
qədər də sezilmir. Zatən dünyaya, dünyanın gözəlliklərinə bu qədər bağlılığının arxasında ölümdən sonrakı həyat mövzusunda tərəddüdünün bir təsiri ola bilər. Tanpınarın varlığa yanaşma tərzi idealıst düşüncəyə yaxındır. Xarici aləmi, varlığı, maddəni, əşyanı zehnin, ruhun, düşüncənin, görüşün bir məhsulu kimi, bir təsəvvürü kimi qəbul edir. Maddədən öncə məna, obyektdən öncə subyekt gəlir. Aparıcı olan konkret varlıq deyil, şairin duyma, görmə, düşünmə, təxəyyül və təsəvvür etmə tərzidir. Əşya bizim duyma prizmamızdan keçərək məna və tərif qazanır. Xarici aləm bizim daxili dünyamızı ifadə etməyə yarayan bir simvollar aləmidir. Xarici aləmi fikrimizlə, hissimizlə, idrakımızla, röyalarımızla mənalandıra bilərik. Göründüyü kimi, Əflatundan bəri davam edən idealıst düşüncə onda bariz bir şəkildə hiss edilir. Tanpınar təbiəti o qədər də konkret özəlliklərilə təsvir etmir. Onun üçün təsvir edilən ya da gösətərilən təbiət ünsürləri öz içində qurduğu gözəlliklər dünyasını parlaq bir formada əks etdirmək üçün bir vasitədır. Estetik mənada konkret təbiət gözəllikləri ümumən yenə gözəl bir qadınla birlikdə təqdim edilir. Qadın və təbiət gözəlliyi bir-birini tamamlayan iki önəmli gözəl duyğu vasitəsidir. Tanpınarda qadın ümumiyyətlə iki çöhrəsi ilə qarşımıza çıxır: ana və sevgili. Tanpınar qadını saf bir estetik dəyər kimi, bir gözəllik ünsürü kimi qəbul edir və onun gözəlliyi və qadınlığı üzərində sənəti ülviləşdirərək, ölümsüzləşdirərək həyatın müvəqqətiliyini unutmağa çalışır. Gözəl qadın təxəyyülü, həyatın faniliyi insan faciəsini önləməyin yollarından biridir. Sevilən qadın obrazı da iki şəkildə qarşımıza çıxır: mücərrəd qadın və canlı qadın. Tanpınar gözəl qadın obrazını bir çox şeirində olduğu kimi vermək yerinə dolaylı olaraq estetik bir görüntü içində təqdim etməyə çalışır. Ya dondurulmuş bir heykəl, ya aynaya düşən surət, ya da medalyona nəqş edilmiş şəkli ilə verir. O, qadını doğrudan-doğruya maddi bir varlıq, bir qadın kimi təqdim etmək əvəzinə çox vaxt sənətə dönmüş / dönüşdürülmüş, sənətlə əlaqədar olaraq yenidən yaradılmış şəkli ilə təqdim etməyə, beləliklə, fani qadını sənətlə əbədiləşdirməyə üstünlük verir. Tanpınar şeirlərində sosial, siyasi mövzulardan uzaq durmuş, tarixi mövzulara da yer verməmişdir. Bəlkə "Bursada zaman" şeirində bir ölçüdə Yəhya Kamaldan gələn bir təsirlə tarixi bir mövzuya toxunsa da, bu şeirdə tarix daha çox estetik planda dəyərləndirilmişdir. Tanpınar tarixi təcrübənin daha çox estetik dəyəri, sənət dəyəri, gözəllik dəyəri üzərində durur. O, tarixə, keçmiş zamana nostalji duyğular bəsləmir. Tarixin məhsulu olan sənət əsərlərinin gözəlliyi əbədiləşdirən və beləliklə, axıb gedən zamanı donduran tərəfi üzərində durur.
Tanpınar zahiri aləmin şərtlərinin məhsulu olan və keçmiş-indi-gələcək deyə üç yerə bölünən bir zaman idrakı daşımır. O, zamanda bir parçalanmışlığı və bölünmüşlüyü qəbul etmir. Onun fikrincə, zaman, öncəsiz və sonrasız, əbədi bir bütövlükdür. Özünü bu dünyanın deyil, ruhi bir dünyanın şairi olaraq gördüyü üçün də fiziki dünya zamanına həbs olunmur. Dolayısı ilə, bu zamanın nə içində, nə də büsbütün kənarındadır. Onun “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 421
zaman anlayışında Berqsonun fikirlərinin önəmli bir təsiri vardır. Berqsona görə, zaman bütün varlıq və olaylardan öncə var olan bir şeydir, onun varlığı başqa bir səbəbə bağlı deyildir, yəni öz-özünə var olan bir varlıqdır. Bü səbəbdən də həyatın, varlığın və olayların qaynağı zamandır. İbn Ravəndinin önçülük etdiyi və islam materialistləri kimi tanınan dəhriyyun cərəyanı tərəfdarları da təqribən buna bənzər bir görüşü müdafiə edirlər. Onlar da "dəhr"i müqəddəsləşdirmiş və bütün varlığı sərhədsız zaman olan dəhrin yaratdığını düşünmüşlər. Tanpınarın zamana yanaşması ilə həm Berqsonun, həm də dəhrilərin yanaşmaları arasında bəzi bənzərliklər görmək mümkündür. Şeirlərində heca vəznini işlədən Tanpınar bu vəzni quru, mexanik bir vəzn olmaqdan qurtarıb, klassik şeirdə əruzun bacara bildiyi ahəng və intizamı gerçəkləşdirməyə çalışdı. Şair əruzun davamı olan bir heca vəzni qurmaq arzusunda olduğunu söyləyir. Tanpınar öz ustadı Yəhya Kamalın şeir görüşündən və anlayışından böyük ölçüdə fərqlənir. Ancaq bir sahədə, özəlliklə də dili dəyərləndirmək məsələsində, dil işçiliyi, türkcə zövqü məsələsində ondan ciddi mənada təsirlənmiş və bəhrələnmişdir. Bundan başqa, Tanpınarın əski kəlmələrə çox və rahatlıqla yer verməsinin əsil məqsədi o kəlmələrin əsrlər boyunca yükləndikləri zənginliklə zamanı dondurmuş olmasıdır. Bu kəlmələr zamanda bir parçalanmaya səbəb olmur, tam tərsinə, geniş və sonsuz zamanı daşıyırlar. Bu kəlmələr yaratdıqları assosiasiyalarla, sehrləri ilə, qoxuları ilə, mənaları ilə, incəlikləri ilə, səsləri ilə zamanın ən yaxşı şahidləridir. Kəlmə işçiliyində olduqca titizdir. Onun leksikonu daha çox gözəllik, eşq, qadın, təbiət və kosmik aləm və ruhi-hissi məzmunlı kəlmələrdən ibarətdir. İçində yaşadığımız fiziki dünyanın maddi, sosial və siyasi terminologiyasına deyil, öz qurduğu konkret gözəllik aləminin işarələri və materialı olan kəlmələrə yer verir. Ulduz, parıltı, gümüş, dəniz, günəş, ay, billur, su, işıq, yaqut, zaman, röya, gül, qədər, ayna kimi. Real dünyanın kəlmələrilə danışmamağa xüsusi bir diqqət göstərmişdir. Tamamən saf şeir anlayışına uyğun bir dili və üslubu vardır. Nəsrində belə onun orijinal şeir üslubu hakimdir. Ümumiyyətlə, qapalı, mübhəm, özünü dərhal hiss etdirməyən bir üsluba sahibdir. Onun yaradıcılığını anlamaq və hiss edə bilmək, daxili aləminə vaqif olmaq üçün dərin bir mədəni təcrübə və anlama cəhdi lazımdır. Onun sakit, yumşaq bir üslubu vardır. Bağırmaz, hayqırmaz, nitq irad etməz, axan su kimi danışar, pıçıldayar, söylər... Üslubu dışa dönük deyil, içə yönəlikdir. O, sükutun musiqisini hiss etdirməyə çalışır. Əhməd Mühib Dıranas (1907-1980). Şeirləri Tanpınar kimi çox sonralar, 1974-cü ildə "Şeirlər" adı ilə kitablaşdırıldı. Əhməd Mühib fərdi mövzular və gözəlliklər üzərində daha çox durmuşdur. Sosial və siyasi mövzulara o qədər də toxunmamışdır. Saf şeir anlayışını mənimsəmişdir. Sezgi, duyğu, müşahidə, təəssürat və lirizmə önəm vermişdir. Ədəbi cərəyan və qruplarla maraqlanmamış, müstəqil bir şair kimi qalmağı üstün tutmuşdur. Məsələn, qəribçilərə və II yeniçilərə qoşulmamışdır. Türk xalq şeirindən, Osmanlı ədəbiyyatından və fransız şairlərindən bəhrələnmişdir. Özəlliklə Yəhya Kamalın, Əhməd Həmdi Tanpınarın və Bodlerin təsiri altında olmuşdur.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 422
Şeirlərində Anadoluya önəm vermiş, məmləkəti gerçəkçi tərəfləri ilə əks etdirməyə çalışmışdır. Anadolu türk xalqının sosial və iqtisadi problemlərini marksistlər kimi istismar etməmişdir. Siyasətlə felən maraqlanmasına baxmayaraq, şeirlərində siyasi mövzulara yer verməmiş, şəhərli bir şair kimi fərdi mövzulara diqqət yetirmişdir. Romantik eşqlərə, əskidə yaşanmış gözəl eşqlərin xatirəsinə, sevgilisi ilə birlikdə olmanın verdiyi xoşbəxtlik duyğusuna, zaman-zaman şəhvani səviyyədəki eşq duyğusuna, sevgilisindən ayrılığın gətirdiyi hüzn duyğusuna yer vermişdir. Sevgili tipi olaraq ümumən hüznlü bir duruşu olan şəhərli aristokrat qadınları, xatirələrdə qalmış əski sevgililəri seçir. Onun şeirində qadınlar, ümumən, gözəl bir təbiətlə birlikdə verilir. Buradan da anlaşılacağı kimi, Əhməd Mühibin digər bir mövzusu da təbiətdir. O, təbiətə daha çox pastoral və panteist baxış bucağından yanaşır. İstər qadın, istərsə də təbiət haqqında şeirlərində gözəlliyə və sənət dəyərinə önəm verir. Onda estetik dəyər hər zaman ön plandadır. Əhməd Mühib türkcəni ən yaxşı işlədən şairlərdən biridir. Dilimizin incəliklərini, gözəlliklərini, zənginliklərini kəşf etməyə çalışmışdır. Xalqın canlı danışıq və yazı dilini əsas almışdır. Şeirlərində əski-yeni kəlmə ayırımına yol verməmiş, türk millətinin işlətdiyi hər kəlməni o da işlətmişdir. Rəsm sənətilə də yaxından maraqlanan şair şeirlərində canlı təsvirlər yaratmışdır. Bu baxımdan təsvirçi üslubu barizdir. Cahid Sidqi Tarançı (1910-1956). Bu dönəmdə "Ömrümdə sükut" (1933) adlı kitabını nəşr etdirir. O, ömrünü şaircəsinə yaşamış bir insandır. Onun başlıca bəhrələnmə qaynaqları arasında Füzuli, Şeyx Qalib, Nədim kimi klassik şairlər, xalq ədəbiyyatı, Yəhya Kamal və Əhməd Haşim kimi yeni şairlər və Bodler, Verlen kimi fransız şairləri vardır. Onun fikrinə görə, klassik ədəbiyyat çölə atılacaq bir qaynaq deyildir. Çünki Mallarmenin bütün ömrünü həsr edərək gerçəkləşdirmək istədiyi və Abbe Bremondun hərarətlə müdafiə etdiyi saf şeiri divan şairləri əsrlərcə əvvəl yaratmışlar. Şeirimizin mükəmməllik zövqünü, Yəhya Kamalı öz misralarında daddığını bildirir. Yunus Əmrənin Bodlerdən daha irəli olduğunu söyləyir. Xalq şairlərimizdə onun ən çox xoşuna gələn cəhətlərdən biri dəruni bir həyata sahib olmaları və təmiz türkcənin ən gözəl örnəklərini onlarda tapa bilməsidir. Poeziyası çox da əlvan deyil, həm forma, həm də məzmun baxımından hər zaman eyni qalmışdır. O, şeiri heç bir zaman bir fikrin isbatı, bir davanın müdafiəsi, bir fəlsəfə sisteminin təqdimi olaraq görməmişdir. Şeiri azad bir yazı janrı saymışdır. Onun üçün də mövzuları ümumiyyətlə fərdi keyfiyyət daşıyır. Öz şəxsi həyatına, daxili aləminə, həssasiyyətinə, duyğu və düşüncələrinə bağlıdır. Sosial və siyasi mövzulara çox da yer verməmişdir. Böyük davalar arxasınca qaçmamışdır. Kiçık dünyaların, kiçık mövzuların şairidir. Şüar və ideologiyalardan uzaq duran şair bununla bağlı belə deyir: "Gerчяk sяnяtkarlar -юзцнц bиlяn qцdrяtlи sяnяtkarlar dеmяk иstяyиrяm- даим дябдя олан cяrяyanlarыn, иnsan mяsяlяlяrиnи yalnыz bиr pяncяrяdяn gюrяn sяnяt mяktяblяrиnиn хариъиндя qalmыш olanlarдыр. Bugцn dя иllащ hяr sяnяt яsяrиndя sosиal bиr mяsяlяnиn ortaya atыlmasыnы шярт гoшan bиr moda-cяrяyan qarшыsыndayыг. Дейирляр kи, сяnяt ъямиййятиn, sosиal bиr davanыn яmrиndя olmalыdыr. Bunu dеyяnlяr sяnяtиn baшlы-baшыna bиr dava olduьunu unuдurlar, unutдuгlarы цчцн
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 423
dя сaбащ bюyцk bиr хяйал гырыглыьына uьrayacaгlar" (Yaşar Nebi Nayır, Şiir Sanatı, İst., 1948, s. 171-172). Onun əsas mövzusu yaşama sevincidir. Digər yan mövzular daim bu ana mövzunu dəstəkləyən mahiyyətdədir. Ölüm qorxusu, yox olma qorxusu, təbiət və insan sevgisi, yalnızlıq, bədbinlik kimi mövzular hər zaman yaşama sevincinə bağlanır. Əslində, Cahid Sidqidə ölüm qorxusu yoxdur. O, ölməkdən deyil, bu dünyanın gözəlliklərindən ayrılmaq məcburiyyətindən qorxur və bunun hüznünü tərənnüm edir. Ölümü yaşama sevincinin ziddi olaraq qəbul edir. Onda ölüm düşüncəsi xəstəlik halını almış, bir xurafat halına gəlmiş və onu pərişan etmışdir. Ölümü son dərəcə təbii və normal bir olay kimi qarşılama fikrindən uzaqdır. Ölüm qarşısında vüqarlı və mətanətli bir şəkildə dura bilmir. Tədirgindir və qəbul etmir. Onda ölüm mövzusuna yanaşma şəkli Bodlerinkinə bənzər özəlliklər daşıyır. Cahid Sidqi nə qədər şəxsi mövzular ətrafında dönən şair olsa da, türk millətinin həssas bir övladı kimi milli mövzulara da biganə qalmamışdır. "İstiqlal marşını dinlərkən", "Məhmətçik", "Atatürk", "On noyabr", "Naməlum əskər" kimi şeirlərində onun türk millətinin sosial və siyasi ruhunun ortaq əkslərini görmək mümkündür. İlk şeirlərində forma baxımından bəzi zəifliklər müşahidə olunur. Misra titizliyi, bütünlük əndişəsi vardır. Sadəcə hiss etmənin kafi olduğunu zənn edir. Vaxt keçdikcə forma titizliyinə önəm verməyə başlamışdır. Ümumiyyətlə, heca vəznini işlədir. Heca vəzninə dərinlik və genişlik verir. Ancaq bu vəzndə israrlı deyildir, sərbəst vəznli şeirləri də vardır. O, söyləmək istədiyi şeyə ən uyğun vəzn hansı isə onu işlətmişdir. Təmiz, sadə bir türkcə ilə yazır. Xalqın günlük danışıq dilini çox gözəl işlədən bir şairdir. Arxadaşı Ziya Osman Sabaya yazdığı məktublarda dil həssasiyyətini, türkcə sevgisini vurğulayan ifadələrə yer verir: "Яlиmdя тцrkcя kиmи gюzяl bиr sиlahыm var. Bu can bu бядяndя olduqъa, тцrk dиlи иlя daha nя gюzяl, nя yenи, nя хarигцladя шeиrlяr yazacaьыг. Еlя едяк kи, Zиyacыьыm, тцrkcя bиzdяn xoшnuд olsun. Tцrkcя yazdыьыnы vя hяr шeydяn яvvяl bu dиlи bиr qadыnы mяmnun едяръясиня mяmnun etmяyя mяcbur olduьunu бир шaиr кими иlя ясла unutmamalыsаn" (Ziyaya Mektuplar, s. 56, 82, 93, 133, 164). Şeirlərində xalq dilinə və ifadələrinə yer verir. Asan anlaşılan, zorlamayan, mənası açıq, sadə bir tərzi vardır. Oxucuda asanca yazılmış hissini oyadır. Səmimiyyət, göstərişdən uzaq olmaq onun üslubunu müəyyən edən əsas ünsürlərdır. Lirizm çox aydın şəkildə hiss edilir. Qarışıq imiclərə, qeyri-müəyyən xəyal oyunlarına, dolambaclı ifadələrə, çətin anlaşılan epitetlərə yer vermir. Kültür şeiri olmaqdan ziyadə sezgi şeiri olduğundan ani həssaslıqlar aparıcı rol oynayır. Üslubuna romantik bir həssaslıq, hüznlü və dramatik ifadə hakimdir. Misraları ümumiyyətlə tək cümlədən ibarətdir. Epitetlərə o qədər də yer vermir. Düz, çılpaq, az hecalı kəlmələr işlədir. O, şeirdə forma mükəmməlliyinə əhəmiyyət verir. Onun fikrincə, şeirinə dəyər verən hər şair forma xəstəliyinə tutulmalıdır, formasızlıq içində gözəllik ovuna çıxanlar özlərini aldatmaqdan başqa bir şey etmirlər. Sonetə, dördlüklərlə və beytlərlə qurulu nəzm formalarına yer verir.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 424
Nəcib Fazil Qısakürək (1904-1983). Nəcib Fazil on iki yaşında ikən xəstə anasının arzusuna əməl etmək üçün şeir yazmağa başlayır. 1922-ci ildən etibarən "Yeni məcmuə"də, 1924-cü ildən sonra isə "Milli məcmuə"də çap etdirdiyi şeirlərini 1925-ci ildə "Hörümcək toru" adı ilə kitablaşdırır. Bunlar xalq şeiri janrlarında yazılmış lirik şeirlərdir, onlarda Bodlerin təsiri açıq hiss edilir. Bu şeirlərin əksəriyyəti qoşma şəklindədir. Fərdi böhranların hakim olduğu bu dövründə şair ruhi böhranlara, fərdi, metafizik və mistik iztirablara yer verir. 1926-1930-cu illər arası dönəmdə şeirlərini daha çox "Mücadilə" və "Həyat" kimi dərgilərdə çap etdirmişdir. 1928-ci ildə ikinci şeir kitabı "Qaldırımlar"ı ("Səkilər" deməkdir - tərc.) buraxır. 1930-1945-ci illərdə isə şeirlərini "Varlıq", "Ağac", "Oluş", "Səs", "Böyük Doğu" kimi dərgilərdə çap etdirir. 1932-ci ildə üçüncü şeir kitabı "Mən və ötəsi" çıxır. 1934-cü ildən etibarən islami görüşü mənimsəməyə başlaması ilə şeirində də dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişmə və çevrilmə prosesindəki şeirlərini 1955-ci ildə "Sonsuzluq karvan"ı adı altında buraxır. Daha sonra əski və yeni şeirlərindən ibarət seçilmiş əsərlərini nəşr etdirir. Əski şeirlərinin bir qismindən imtina edərək onları öz malı kimi qəbul etmir. Poetikasında şeir anlayışını açıq bir şəkildə ortaya qoyur. Onun fikrincə, şeir mütləq həqiqəti axtarmaq işidir. Mütləq həqiqət isə Allahdır. Şeir Allahı sirr və gözəllik yolundan aramaq işidir. O, şeiri dini-mistik həssaslığın ifadə vasitələrindən biri kimi görür: "Şeirdə təməl baxımından bir daxili protoplazma vardır ki, bütün qəliblərdən və sətirlərdən mücərrəddir. Bu da şeirin ən müəyyən və ən yaxın ikinci qayəsi olaraq onun rəmzi və sirri bünyəsidir. ... Hər rəmzdə gizlidən bir işarə və hər gizlilik işarəsində sirdən bir xəbər vardır. Gizli olan ən böyük şey Allahdır. Və şeir öz üstün mənası ilə sadəcə Allahı axtaran bir alət olduğu üçün, istər günəşdən bəhs etsin, istər kərtənkələdən, əşya və hadisələri mühasirə edən sonsuz incə və çarpaz nisbətlər içində Allahın hüdudsuz sənətindəki sonsuz memarlığın bir qapısından girib, digər qapısından çıxmağa məhkumdur. ... "Allahın sirr xəzinəsi ərşin altındadır və açarı şairlərin dilindədir" deyən ilahi vəhyin müqəddəs dodaqları hər hadisədə olduğu kimi, poetik-şeir hikməti davasında da tək cümlənin əsrarlı mənşuru içində və heç bir faninin çata bilməyəcəyi nisbətdə şeir həqiqətini rəng və cizgiyə qərq etmişdir". Nəcib Fazil təkkə ədəbiyyatının ilahilərinin səsini və ədasını yaxalamaya çalışır. Xalq şeirini və bu şeirin ünsürlərini şəhərli şair həssaslığı ilə işləyir. Ümumiyyətlə, qoşma nəzm şəklini və 6+5 hecalı təqtini işlədir. Hecanı bir kəndli vəzni olmaqdan qurtarıb şəhərli şeirinin ahəng vasitəsi edir. Heca vəzninə öz dönəmi içində axıcılıq qazandırır, onu taqqır-tuqqur, quru, yeknəsək bir ahəng vasitəsi olmaqdan qurtarıb lirik bir təbii vasitəyə çevirir. Mustafa Seyid Sutüvən (1908-1969). Şeirləri "Yücəl", "Sərvəti-fünun", "Oyanış", "Yedditəpə", "Yeni səs", "Türk dili", "Yeni insan", "Yurd və dünya", "Varlıq" kimi dərgilərdə çap olunur. Əruz vəznilə əski tərzdə qəzəl və məsnəvilər də yazır, həcvlər də... Bir ara Nazim Hikmət şeirinə heyran olur və sərbəst şeirə keçir. Yəhya Kamal və Yaqub Qədrinin başlatdığı neo-yunan cərəyanından da təsirlənir və bu təsirlə Qərb qaynaqlarına “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 425
yönəlir. Yunan və Roma tarixini, Ege tarixini, əski yunan mifologiyasını oxuyur. Əski yunan mifologiyasında Qazdağından (İda) tanrıların dağı kimi bəhs edilir. Mustafa Seyid tanrıların dağı İdanı (Qazdağı) bizim tariximiz baxımından tədqiq edir və onun şeirini bu tarixi mövqedən yazır. Onun məşhur "Sutüvən" şeirinin yazılma tarixçəsi belədir: 1934- cü ildə Atatürk Ədrəmiti ziyarət edəcəkdi. Kaymakam Midhət Kamal bəy Mustafa Seyiddən Qazdağındakı Sutüvən şəlaləsi üçün bir şeir yazmasını, bunu bir daşın üzərinə həkk edərək Atatürk gəlmədən suyun başına qoyacağını deyir. Şair özünün məşhur "Sutüvən" şeirini yazır. Əruz vəznilə yazdığı bu şeir Yəhya Kamalın neo-yunan tərzində yazdığı "Sicilya qızları", "Biblos qadınları" kimi şeirlərindən təsirlər daşıyır. Şair heç bir cərəyana tamamən qoşulmur. Şeirləri öncələri açıq və şəffafdır, daha sonra düşüncənin dərinliklərindən səslənməyə başlayır. Heca vəznində sabit deyildir. Bəzən əruzu və sərbəst vəzni də sınayır. Dilin oturmuş qanunlarına və qrammatik qaydalarına zidd hərəkətləri də müşahidə edilir. Qoşma janrına önəm verir. Ümumiyyətlə, yaşadığı bölgənin, Ədrəmitin tarixi və təbii özəlliklərini şeirləşdirir. "Sutüvən" şeirində Sutüvən şəlaləsini, "Şıpşıp" şeirində Şıpşıp Dədə adlı məsirə yerini, "Qazdağı" şeirində Qazdağını və Sarıqız əfsanəsini şeirləşdirir. Neo-yunan cərəyanına bağlı şeirlər yazmağa davam edir. Şeirlərində tarixi mahiyyətli mədəni ünsürlər üstünlük təşkil edir. Əski Anadolu mədəniyyətlərinə yönəlir. Bundan başqa, türk xalq ədəbiyyatından və folklorundan da faydalanmağı unutmur. Ancaq həm klassik şeiri, həm də xalq şeirini tənqid edir. Şeirləri sağlığında kitab şəklində çap edilməmişdir. Sonralar Behçət Nəcatigil və Zahir Güvəmli tərəfindən Mustafa Seyid Sutüven, Bütün Şiirleri adı ilə nəşr olunur (İst., 1976, İş Bankası y.). III. Cümhuriyyət dönəminin ilk ədəbiyyat topluluğu olan yeddi məşaləçilər topluluğunun bir araya gəlməsi: Cövdət Qüdrət və Vəsfi Mahir Darüşşəfəqədə təhsil alarkən yazdıqları şeirləri bir-birlərinə oxuyurlar. Cövdət Qüdrət daha sonra İstanbul litseyinə keçir. Ədəbiyyat müəllimləri əvvəlcə Hüseyn Sirət Özsevər, daha sonra isə Tahir Olğun olmuş və hər ikisi də onlara şeirdə yol göstərmiş, yardımçı olmuşlar. Tahir Olğunun evindəki ədəbiyyat məclislərində Vəsfi Mahir Müəmmər Lütfi ilə tanış olur. Üç arxadaş zaman- zaman Müəmmər Lütfinin qaldığı Şahzadəbaşı camesi mədrəsəsindəki qaranlıq daş otaqda toplaşırlar. Cövdət Qüdrət onları İstanbul litseyindən arxadaşı olan Kənan Hülusi ilə tanış edir. Gənclər Müəmmər Lütfinin Gədikpaşadakı pansiyonunda da yığışmağa davam edirlər. Bu qrupa Yaşar Nəbi, Ziya Osman və Səbri Əsədin də qoşulması ilə yeddi nəfər olurlar. Toplantılara Yaşar Nəbinin Şahzadəbaşındakı evində də davam edirlər. Bəzən Kadıköydə yaşayan Səbri Əsədın evinə də gedərək sənət anlayışları mövzusunda uzun-uzadı mübahisə edirlər. Müəmmər Lütfi Şərq mədəniyyətinə vaqifdir. Səbri Əsəd günümüzdən geriyə doğru getməyi təklif edir və yeni fransız ədəbiyyatı üzərində durur. Yaşar Nəbi klassiklərdən futuristlərə qədər hamı ilə bağlı olsa da, daha çox simvolistlərə üstünlük verir. Kənan Hülusi atəşli, ehtiraslı və rəngli bir sənətkar nəsri dalınca qoşur. Müxtəlif vəsilələrlə bir araya gələn gənclərin təşkil etdiyi bu hərəkat ədəbi bir məktəb deyil, ədəbi bir topluluqdur. Ədəbiyyat anlayışları və prinsipləri də çox orijinal deyildir. |
