Yevropa uyg‘onish davri ma’naviyati 1-dars

NIKOLAY KOPERNIK (1473-1543), JARDANO BRUNO (1548-1600), GALILEO GALILEY (1564-1642)LARNING UYG‘ONISH DAVRI MA’NAVIYATIGA QO‘SHGAN HISSASI. Falsafa va fan rivojlanishiga katta xissa kushgan Uygo­ nish davrining mutafakkirlaridan yana biri polyak olimi Ni­ kolay Kopernik (1473—1543)dir. Ma’lumki, fan tarixida Ko­ pernik uzining fanda tub tuntarish yasagan geliotsentrik ta’­ limoti bilan mashxur bulgan. Uning ta’limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan Kuyosh va yulduzlarning xarakati aslida Yerning uz uk,i atrofida kundalik aylanishidan va Kuyosh atrofida yillik aylanishidan iborat. Sayyoramizning marka- zi Yer emas, Kuyoshdir. Uning bu ta’limoti 1543 yilda bosilib chikkan «Osmoniy sayyoralarning xarakati xakdda» kitobida bayon kdlinadi. U geotsentrik nazariyani inkor k,ilib, k,adim- da Aristarx Samosskiy tomonidan ilgari surilgan fikrni ilmiy asoslab berdi. U uz ta’limotini asoslash va Ptolomey ta’limotini rad kdlishsa falsafiy tafakkurga suyanadi. U mis­ siy bilishning rolini ilmiy talk,in kdladi va tor empirizm- ning cheklanganligini kursatadi. Uning fikricha, Ptolomey- ning xatosi shundaki, u ex,timoliy xarakterga ega narsani \ak,ik,iy narsa deb uylagan. Agar xakikdtan xam Yer xarakat Kilsa, Yerdagi odamga undan tashkaridagi xamma kosmik jism- lar shunday tezlikda k,arama-k,arshi tomonga karab xarakat kdlishi kerak edi. Ptolomey xuddi shunday extimol bulgan xarakatni xakikdy xarakat deb tushungan va Yer koinot marka- zida, xarakatsiz, deydi. Masalan, Kopernik shunday deb yoza­di: «Nima uchun samoning kundalik aylanishi tashki kuri nishdan xakdk,atda Yerga oid, chunki bu yerda Vergiliyning «Ene- adasida» aytilgan xodisa yuz beradi!.. Gavandan biz suzib ke- tamiz, yerlar va kdshloklar esa bizdan kochadi. Chunki kema sekin xarakat kdlganda xamma narsa undan tashkarida buladi, undan tashkaridagi xamma narsalar esa dengizchilarga, kema- dagi narsalarga uxshab xarakat kdiganday kurinadi. Uzlarini va uzlari bilan bulgan xamma narsani ular xarakatsiz deb Xisoblaydilar». Xakikiy va extimol bulib kuringan xarakat­ ni bir-biridan ajratish zarurligi tufayli Kopernik kursa- tadiki, xakikiy yillik xarakat Kuyoshga emas, Yerga oid. U shunday deydi: «Kuyosh xarakati bulib kuringan narsa uning xarakatidan emas, balki Yer va uning sferalari xarakatidan kelib chikadi. U bilan birga biz boisha xar kanday sayyora kabi Kuyosh atrofida aylanamiz. Yer bir necha xarakatga ega. Bizga kuringan sayyoralarning xarakati ular xarakatidan ke­ lib chikmaydi, balki Yer xarakatidan kelib chikadi. Xarakat- ning uzi samoda juda kup kurinib turgan tengsizliklarni tushuntirishga kifoya». Shunday kdlib, iloxiyotga nisbatan zarba eng kerakli yerda berilgandi. Kopernikning buyuk kashfiyoti dunyoga iloxiyot ru- Xida karashga zarba berib, tabiatshunoslikda inkdlob yasadi. Ma’lumki, bu kashfiyot mukaddas kitobning dunyo tuzilishi Xakddagi uzgarmas, deb tanilgan ta’limotiga berilgan zarba edi. Agar Yer olamning markazi emas, balki Kuyosh atrofida aylanuvchi sayyoralarning biri bulsa, unda dunyoni, koinotni maksadga muvofik xudo tomonidan odamlar uchun yaratilganligi Xakidagi ta’limot asossiz bulib koladi. Demak, samoviy sfe- ralarni xarakatlantiruvchi va unda yashovchi fantastik ruxdar Xam yuk ekan.
Kopernik jismlarning xdrakati xakidagi sxolastik tasav- vurlarga xam zarba beradi. Ma’lumki, bu tasavvurlar Aristo­ tel ta’limotidan kelib chitsib, xarakatni ikkiga: yetuk (osmo­ niy) va yetuk bulmagan (yerdagi) xarakatga ajratadi. Kopernik ta’limoticha, osmoniy va yerdagi xarakat urtasida aslida xech kanday prinsipial fark, yuk. Xamma joyda yagona mexanika krnun-kridalari xukmronlik kiladi. Kopernik xizmatlaridan biri shundaki, bevosita kurinib turgan narsa xamma vakt xakikat bulavermaydi. Kopernik bu bilan ilmiy bilish naza- riyasini ishlab chikishga yangicha turtki berdi. Uning nomi fan va falsafa tarixiga xaki kiy ijodkor olim sifatida muxr- landi. Butun urta asr reaksiya namoyondalari, birinchi navbat- da papa «Kopernik kufriga» karshi xujumga utdi. Uning kito- bi kufrona asar xisoblanib, ta kik kilingan kitoblar ruyxa- tiga kiritildi. Protestantlar xam geliotsentrik nazariyani tan olmadilar. Bu nazariya asossiz ekanligini isbotlash mak- sadida ular shunday bir kulgili Bibliya rivoyatini keltirdi- lar. Isus Navin xudodan jangni tugallash uchun Yerni emas, Kuyoshni tuxtatishni iltimos kilgan. Bundan ular xulosa chika- rib, xudo Kuyoshni tuxtatgan ekan, demak, Yer emas, Kuyosh xara­ kat kdiadi, deydilar. Kopernikning geliotsentrik nazariyasidan chukur ilmiy xu- losalar chikargan mutafakkirlardan biri italiyalik Jordano Bruno (1548— 1600)dir. U Neapol yakinidagi Nola shaxrida tugilgan. 15 yoshida u dominikan monaxi edi. Uzining ilgor fikrlari uchun Bruno daxriylikda ayblanadi va cherkovdan xaydaladi. U Italiyadan kochishga majbur buladi va uzok vakt Shveysariya, Fransiya, Angliya va Germaniyada kuvginda yuradi. 1592 yilda Bruno Italiyaga kaytib keladi, lekin inkvizitsiya tomonidan ushlanib turmaga tashlanadi. K,iynoklarga karamas­ dan, u uzining ta’limotidan voz kechmaydi, natijada 1660 yilning 17 fevralida u Rimda Gullar maydonida gulxanda yokib uddiriladi. Uning asosiy asarlari: «Kul ustida ziyofat» «Sabab, boshlangich va yagona narsa xakida», «Koinot va dunyo­ ning cheksizligi xakida», «Monadalar, sonlar va figuralar Xakida», «Yealaba kilayotgan yirtkichning kuvgin kilinishi», «Pegas siri» va boshkalar. U tabiatshunoslik yutuklariga asos­ langan xolda Kopernik ta’limotining ilmiy axamiyatiga yukori baxo beradi. Shu bilan birga Aristotel fizikasini tankid Kilib, bir necha muxim kosmologik va astronomik goyalarni ilgari suradi. Masalan, u koinotning cheksizligi va dunyolar- ning sanoksizligini kursatadi, kuyosh va yulduzlarning uz uki atrofida aylanishi mumkin, degan farazni ilgari suradi. Mod- diy dunyo va uning konunlarining obyektivligini kursatadi. Bruno geliotsentrik nazariyani ximoya kilish va targib kilish bilan cheklanib kolmadi. U tabiatshunoslik tajribalarini Xisobga olib bir necha muxim nazariy xulosalar kiladiki, ular falsafani yanada boyitdi. Bruno ta’limoticha, x.ak.ik.iy falsafa ilmiy tajribaga, kuzatuvga suyanishi kerak. U bilimni dinga buysundirishga kar- shi chikadi. Chunki ikki xil xakikat nazariyasi maksadga muvo- fik, emas, deb xisoblab, diniy xak.ik.atni inkor kiladi, fa­ kat ilmiy \akikatni tan oladi. U antik faylasuflarning an’- analariga ergashib, koinot xakida yangi ilmiy konsepsiyani ishlab chivdi. Uning ta’limoticha, Koinot yagona, modsiy, chek­ siz va abadiy. Juda kup dunyolar Kuyosh tizimidan tashkarida mavjuddir. Biz kurib turgan narsalar koinotning eng kichik bir kismidir. Yulduzlar bu boshka sayyoralar tizimining kuyoshi- dir. Yer—cheksiz dunyoning kichik bir zarrasi. Demak, Bruno tabiiy-ilmiy karashlarda Kopernikdan il- garilab ketib, koinotning cheksizligi xakida fikr yuritadi. Kopernik esa koinotni chekli deb \isoblagan edi. Bruno Ko­ pernik ta’limotini kuyosh tizimining tuzilishi x,akidagi bir necha tugri goyalar bilan boyitdi. Brunoning karashlari pante- istik kobikka uralgan edi. Butun borlikning asosi, deb u yagona modsiy boshlangichni tushungan. U cheksiz ijodiy kuchga ega. Sxolastlar va ilox,iyotchilarga karama-karshi Bruno tabiat­ ni uluglaydi. Uning fikricha, tabiat modsiy dunyo bulib, uzi- dan xayotning son-sanoksiz shakllarini ishlab chikadi. Uning kursatishicha, tabiat — bu narsalardagi xudo. Bruno panteizmi bilan dunyoning umumiy jonlanganligi xakdsagi ta’limoti uzviy boglik. Bruno ta’limoticha, falsafaning vazifasi xamma tabiiy Xodisalarning boshlangichi va sababi bulgan yagona substansiya- ni bilishdir. Sxolastikaga karama-karshi u tabiatda yagona mod- diy substansiya mavjud, deydi. Modsiy substansiyaning asosiy xususiyati—yagonalik, boshlangichlik va sabablilik. Bruno ta’­ limoticha, boshlangich shunday narsaki, ichki tomondan narsa- larning tuzilishini belgilaydi va okibatda uzi sakdanib kola- di. Bunga misol tarikasida materiya va shakl yoki elementlarni olish mumkin. Sabab esa shunday narsaki, narsalarning tuzi- lishiga tashki tomondan ta’sir kiladi. Buning misoli bulib Xarakatlantiruvchi sabab bulishi mumkin. Modsiy substansiya uzida tabiiy xodisalarning sabab va boshlangichini birlash- tiradi. Bruno shunday deb yozadi: «San’atda shakllarning sa- noksiz uzgarishi jarayonida ular asosida yagona materiyaning sakdanib kolishi kabi, materiya saklanib koladi. Masalan, daraxt shakli — bu daraxt tanasi shakli, ke­ yin — xodalar, taxtalar, keyin — stullar, keyin — skamey- kalar va x-K- Lekin daraxt xamma vakt ushanday bulib koladi. Shuningdek, tabiatda xam turli shakllarning sanoksiz uzgari­ shi va birin-ketin kelishi asosida xamma vakt yagona materiya yotadi. Masalan, ochik kurinib turibdiki, ypyF bulgan narsa nivolga aylanadi, undan boshok, chikadi, undan oshkozon suki paydo buladi, undan — kon, undan — tuxum, undan — odam, undan murda, murdadan yer, yerdan — tosh va \.k. xosil buladi. Umuman, shunday usul bilan butun tabiiy shakllar vujudga kelishi mumkin. Shunday kdlib, «zaruriy ravishda shunday yagona narsa mavjudki, u uzicha tosh xam, yer xam, murda xam, odam xam, k,on xam emas». Xullas, tabiiy xodisalarni tushuntirish uchun sxolastlar ta’limotidagi iloxiy substansiya emas, balki moddiy sub­ stansiya, materiya zarur. Bu materiyani, Bruno ta’limoticha, mexanik yoki amaliyotchi shifokor tushungan materiyadan fark, k,ila bilish kerak. Bruno uzining «Boshlangich, sabab va yagona narsa xakdda», degan asarida materiyani demokritcha tushunish- ni tankdd kiladi. Brunoning aytishicha, Demokrit va epikur- chilar xamma tanaga ega bulmagan narsalarni yuk deb tushuna- dilar va materiyani xamma tanasiz narsalarga karama-karshi kuyishib, ularni narsalarning substansiyasi, deb tushunadi- lar. Garchi materiyani epikurcha tushunish aristotelcha tushu- nishdan ustun bulsa xam, lekin u shunday tushunish bilan al- mashtirilishi kerakki, u tushunish buyicha substansiya shakl va materiyaning, aktiv va passiv imkoniyatning yigindisidan iborat bulsin. Bruno ta’limoticha, koinotning substansiyasi bulgan materiya shakldan fark kdimaydi, moddiy substansiya xamma tabiiy xodisalarning xam, ruxiy x°disalarning xam asosida yotadi. Tabiat ichki ishlab chikaruvchi kuchga ega. U fizik xarakatlantiruvchi sababdir. Bu tabiatning ichki san’atkori, xamma tabiiy xodisalarning xam tashki, xam ichki sababidir. Shuning uchun tashki sababki, u xaR bir ayrim jismga mos kela bermaydi. Shuning uchun ichki sababki, u materiyaning ichida xarakat kdladi. Ana shu ichki ishlab chikaruvchi kuch tu­ fayli tabiat xamma narsalarning sababi, shu bilan birga ular­ ning boshlangichi buladi. Shakl xarakatlantiruvchi kuch bilan mos keladi. Shuning uchun xam koinotda sabab va boshlangich bir-biriga mos keladi. Fakat koinot shakli emas, balki xamma narsalarning shak- li xam jonlangan. Demak, butun tabiiy xodisalar jonlangan. Brunoning gilozoistik, ya’ni butun tabiatning jonlanganli- gi xakndagi ta’limoticha, xatto eng kichik, arzimas narsa xam materiya va shaklga ega, jonlangan. Rux xamma narsalarda mav­ juddir. Xech kanday kichik jism yukki, u jonlanganlik imko- niyatiga ega bulmasin. Shu bilan birga umumiy jonlanganlik- ni vulgar tushunishga karshi chikib, xamma narsalar fakat imkoniyat tarzida jonlanganlar, xakikatda esa fakat ayrim moxiyatlar jonlangandir, deydi u. Tabiatga kelsak, u dunyo joni bilan birga, deb xato fikr yuritadi, Bruno. Koinot uzining substansional asosida bir vaktning uzida xam imkoniyat, xam mutlak, vokelikdir, deydi. Koinotda materiya va shakl birlik- dadir, lekin bir-birlaridan fark, k,ilmaydi. Umuman, Bruno ta’limoticha, tabiat xamma moddiy va ru- x,iy xodisalarning yagona umumiy asosidir. Brunoning dialek­ tika rivojlanishi tugrisidagi fikrlari muxim axamiyatga ega. U koinotning cheksiz va yagonaligida «k,arama-k,arshiliklar- ning mos kelishi» xakidagi dialektik fikrni olga surdi. U aynik,sa, Kddimgi Yunoniston dialektigi Geraklitni juda uluglaydi. Brunoning uzida xam tabiatga dialektik yondoshish elementlari mavjuddir. Uning ta’limoticha, tabiatda xamma narsa: eng mayda zarracha — atomlardan tortib sanok,siz koi- notlargacha alokada, xarakatda buladi. Biron bir narsaning tugatilishi boshka narsaning paydo bulishidir: sevgi nafrat- ga aylanadi va aksincha, juda kup zaxarlar eng yaxshi dorilar- dir. Tabiatning umumiy uzgarishi xakidagi tasavvur, narsa­ larning okimi xaKVDagi kadimgilarning stixiyali dialektik karashlari tabiatshunoslikdagi yangi kashfiyotlar asosida tik- landi. Bruno fikricha, tabiatda maksimum va minimumlar mos keladi, umuman tabiatning, xususan, mayda kismlarining bir- ligi mavjuddir. Minimumlarning uch turi mavjuddir: matema- tikada — nukta, fizikada — atom, falsafada monada. Xamma narsa minimumlardan xos il buladi. Eng katta narsalar eng kichik narsalardan paydo buladi. Brunoning dialektik karash­ lari uning koinot cheksiz, uning markazi xamma yerda mavjud, demak, minimum maksimumni yaratadi, minimum va maksimum- da karama-karshiliklarning mos kelishi yuz beradi, degan fik- rida yakkol namoyon buladi. «Kdrama-karshiliklarning mos ke­ lishi» tamoyiliga amal kilmasdan fizik xam, matematik xam, faylasuf xam ishlolmaydi. «Kdrama-karshiliklar mosligi ta- moyili bilan uzviy boglik ravishda Bruno rivojlanish xakida­ gi goyani ilgari suradi. Shuning uchun xam u Geraklitni Demok- ritga nisbatan bir pogona ustun kuyadi. Atomistik nazariya, uning fikricha, fizika uchun kimmatlidir. Shuning uchun xam atomlarni u fizik minimumlar, deb xisoblaydi. Falsafada esa, uning fikricha, atomlar va bushlikni tan olish uning maxsus muammolarini xal kilish uchun yetarli emas. Brunoning ta’limoticha, falsafaga shunday materiya kerakki, u atom bi­ lan bushlikni bir-biriga biriktirgan bulsin. Shuning uchun Xam, falsafiy minimum atom emas, balki monadadir. Uning falsafiy mazmuni — cheksiz tabiatning xamma shakllarda yago- naligi. «Yaratilgan, yaratuvchi va yaratish materialining xamma- si bir substansiyaga oiddir. Shu tufayli Geraklitning xamma narsalar yagonadir, degan fikri shubxali emas», — deydi Bru­ no. Bruno ta’limoticha, karama-karshiliklarning mos kelishi- ga misol kilib tugri va egri chizikning minimum va maksi- mumda mos kelishini keltirish mumkin. Eng kichik yoy eng kichik xordaga teng. U tabiatni bilishda dialektik yondoshish Xakddagi fikrini kuyidagicha izoxlaydi: «Kimki tabiatning eng kup sirlarini bilmokchi bulsa, karama-karshiliklar, zid- diyatlar, minimum, maksimumlarni tekshirsin va kuzatsin». Falsafa tarixida Brunoning bilish nazariyasi xam muxim axamiyatga ega. U sxolastlarning nufuzli shaxslarga takdid Kilish ta’limotiga k,arshi shubxalanish jaryonini kuyadi. Uning ta’limoticha, faylasuf bulishni xoxdagan xar bir inson bi- lishni, xamma narsaga shubxalanish bilan boshlash kerak. Fa­ kat ikki karama-karshi xukmni kurib chikib, ularning kaysi biri tugri va notugriligini tekshirib, xak,ik,atga erishish mumkin. Umumiy kabul kdlingan fikrlar asosida xulosa chi- Karmaslik kerak. Fakat odamlar ishonib kelgan narsalargagi- na emas, balki cherkov otalari va rivoyatlarga tayangan muloxa- zalarga xam shubxa bilan karash kerak. Nufuz va dinga asoslan- gan konunlarga k.arama-k.arshi kil i b tajriba va akdga tayangan Xaki katni kuyish kerak. Brunoning ta’limoticha, bilimning mavzui tabiatdir. Xaki katni bilish — bu shunday yoruglik man- baini kurishki, undan xamma narsa boshlanadi, u tufayli tabiat ajoyib buyokdar va tovushlarda namoyon buladi. Agar yago­ na moddiy substansiya turli-tuman tabiat xodisalari tufayli namoyon bulsa, bilish yuli aksincha buladi, ya’ni u turli- tumanlikdan yagona abadiy boshlangichga karab boradi. Bruno­ ning bilish nazariyasicha, bilishning uch boskichi mavjud. Ular xissiy bilish, akd, intellektdan iborat. Sezgilar, uning ta’­ limoticha, korongulik kuzgusi. U tufayli narsalarning tashki kuri ni shi bilinadi. Akliy bilish tabiatni «ochik derazalar» orkali bilishdir, lekin xali xam xakikat oxiriga kadar ochib berilmaydi. Tulik xakikat intellekt orkali bilinadi. Bruno feodal jamiyatining xakikiy tankidchisi bulgan. Bu uning «Killen eshagi», degan asarida yakkol namoyon buladi. Bruno uzining bu asarida urta asr sxolastikasini tankvd kilib, u narsalarning magzini yigish urniga suz puchokdarini yigish bilan shugullanadi, deydi. Uning cherkov va dinni tan- KVD kilishi uni kufrlikda ayblanishiga sabab buldi. Shuning uchun xam reaksion ruxoniylar uni tiriklayin utda yokishga Xukm kildilar.
Brunoning karashlarini rivojlantirgan, ilmiy dunyoka- rashning rivojlanishiga katta xissa kushgan mutafakkirlar- dan biri Galileo Galiley (1564—1641 )dir. U Piza shaxrida tugaldi. 1661 yilda u Rim akademiyasining a’zosi buladi. U komusiy olim bulib, matematik, fizik, astronom, faylasuf, va san’atshunos edi/ Galileyning tabiatshunoslikdagi xizmatlaridan biri shuki, u xarakat xakdsa xukmron bulgan urta asr sxolastik ta’limotniinkor keladi. U uz tajribalariga asoslangan xolda yangi tajri­ baviy mexanikaga asos soldi. Jismlarning xarakati doimiy kuch ta’siri natijasda doimiy xarakat bilan amalga oshadi, deb uylardilar. Galiley esa, jismlarning xarakati bir xil vakt ulchovida usha darajada oshib boradi, deydi. Uning ta’limoticha, birorta jismga berilgan xarakat uz-uzidan yukolib ketmaydi, balki uni bironta tashki predmet kabul kilmaguncha tugri chizik, buylab tekis xarakat kiladi. Galileyning astronomiya soxasida- gi kuzatishlari katta axamiyatga ega edi. 1609 yilda u mustakil ravishda teleskop yasaydi. Birinchi marta u tufayli osmon sirla- rini bilish imkoniyati tugaladi. Galiley Yupiter yuldoshlari- ni, kuyosh yuzidagi dogni kashf k,ildi, Oy satxida chukurlik va toglar mavjudligini anikdadi. Astronomiyada teleskopning kashf Kilinishi fanda xak,ik,iy inkdlob yasadi. Galiley Kopernikning izchil tarafdori edi. Galileyning juda kup astronomik kashfiyotlari geliotsentrik nazariya foy- dasiga xal buladi. Natijada bu masalalar fakat ma’lumotli odamlar urtasida emas, balki oddiy xal k urtasida xam keskin baxslashuvlarga sabab buldi. Galileyni «Osmon Kolumbi» deb ataydilar. 1632 yili Galileyning «Dunyoning ikki asosiy ti- zimi—Ptolomey va Kopernik tizimi \ak,ida dialog» asari nashr kdpinadi. Bunda uchta baxslashuvchi bu ikki tizimning fazilatlari xakdsa baxs yuritadi. Dialogning asosiy mazmuni shunga kelib takal ad iki, natijada, kopernik tizimining us- tushtigi isbot kilinadi. (/Galileyning asarlari tabiatshunoslik va falsafa tarixi- da muxim axamiyatga ega. Uning falsafasi mexanistik xarak- terda bulib, u iloxiyotchilik va sxolastik dunyokdrashga karshi kurashda muxim buldi. Galiley moddiy dunyoning obyektiv ma- judligini e’tirof etadi. Bu dunyo abadiy va cheksiz, mutlak, yukolib ketmaydi, xech narsa, xech nimadan paydo bulmaydi. Fakat jismlar urtasida Uzgarish sodir buladi. Galiley Yuno- niston atomistlarining ta’limotini uzgartiradi. Uning ta’­ limoticha, materiya mutlak uzgarmas atomlardan tashkil topgan. Masalan, olov — bu ma’lum shakl va massada bulgan juda kup atomlarning maxsus yigindisidir. Materiyaning butun xususi- yati ulchovsiz, sof mikdoriy elementlardan iborat. Uning xara­ kati esa yagona, universal mexanik xarakatdir. Materiya — bu, borlikning imkoniyati emas, balki real borlikning uzidirx/ uTalileyning bilish nazariyasi xam falsafa tarixida izchil rol uynadi. U sxolastlarning xakikatni tanilgan nufuzlarning fikrini solishtirish bilan anikdash mumkin, degan ta’limo­ tini tankid kiladi. Uning ta’limoticha, fanning asosi tajri- ba, «bizning kuzimiz oldida ochik bulgan ulug kitobda yozilgan» Xakikiy falsafadir. Bu kitob — koinot, tabiatdi]UUni Ukishni Urganish kerak. Shuning uchun xam garchi Galileyning xulosalari kup kishilarning fikriga karshi chiksa xam, akl va tajribaga mos kelsa u bundan k,aygurmagan. Galiley ilmiy bilish erkinli- gining tarafdori bulgan. Galileyning fikricha, ikki kitob mavjud. Tabiat kitobi va najot kitobi. Bu bilan Galiley xukmron teologi k dunyokarashga buysunadi. Uning fikricha, din kuprok, axlok,iy axamiyatga ega, ak/i din ishlariga alokddor emas. Lekin din \am ilmiy ishlarda e’tiborga ega emas. Xudo tomoni­ dan tabiatga daslabki turtki berilgandan keyin, u uz-uzicha, uzining uzgarmas, tabiiy k,onunlari bilan rivojlana beradi. Galiley \akdk,atni nufuzli shaxslar matnlarini solishtirish bilan emas, balki tajriba bilan anikdash mumkin, deydi. Xakdaatni bilish, Galiley ta’limoticha, moddiy jismlar va ular ^arakatining kattaligini, shaklini va mikdorini bilish­ dir. Lekin Galiley xatoga yul kuyib, jismlar ta’m, rang, x;id va boshk,a xususiyatlarining obyektiv mavjudligini inkor kdladi. U materiyaning fak,at mikdoriy xususiyatlarini obyektiv deb x,isoblaydi. Masalan, u shunday deb yozadi: «Men ,\yech ma\al tashk,i jismlardan kattalik, figura, mikdor va xarakatdan boshk,a narsalarni talab k,ilmayman». -^Galileyning bilish nazariyasicha, sezgilar bilishning bosh- lanishidir, yuk,ori boskdchi esa a*yi faoliyati bilan tugalla- nadi. Mikdoriy missiy ta^lil uning ma’lumotlarini aushy tiklash bilan davom ettiriladi. Analitik usul keyin sinte­ tik usul bilan almashinadi. Galiley ta’limoticha, ^odisalar- ni oddiy tavsiflash bilan tuxtamasdan, sababiy alok,alar, k,onunlarni bilish darajasiga yetkazish lozim. Sababiy alok,a- ni bilib olgandan keyin, noma’lum bulgan ^odisalarni bi­ lish mumkin. Galileyning ontologik va gnosologik ta’limoti falsafa rivoji tarixida mu\im axamiyatga ega bо‘ldi.