Yevropa uyg‘onish davri ma’naviyati 1-dars

TOMAS MOR (1478-1535) VA TOMAZO KAMPONELLONING (1568-1630) FALSAFIY –MA’NAVIY QARASHLARI. Uygonish davrida paydo bulayotgan yangi tuzumning va sano- at rivojlanishi manfaatlarining ximoyachilari bulmish bur­jua mafkurachilaridan farkdi ularok, xalk, kuy i tabakdlari- ning orzu-umidlari va intilishlarini aks ettiruvchi il gor mutafakkirlar \am vujudga kela boshladilar. Ular kelajakni juda xira tasavvur k,ilardilar. Shular jumlasiga Tomas Myun- ser, yirik siyosiy arbob va mutafakkirlar Tomas Mor va Tommazo Kampanellalar kiradi. Ular dastlabki ijtimoiy xayo- liy jamiyat xa^idagi ta’limotning asoschilaridir. XVI asr boshlarida savdo yullarining Urta yer dengizidan okeanga chi- k,ishi Angliya iktisodiyotini tez sur’atlar bilan rivojlan- tirdi. Angliyada va boshka bir necha mamlakatlarda tukimachi- lik manufakturasining rivojlanishi natijasida sanoatning junga bulgan talabi ortib bordi. Kuychilik Angliya sharoitida de\k,onchilikka nisbatan kuprok foyda keltirardi. Shuning na­ tijasida, pomeshchiklar tugridan-tugri zurlik yuli bilan dex- Konlarni uzlari utirgan yerdan kuvib chinara boshladilar, bu­ tun kishlokdarni payxonlab, ularni utlokka aylantirdilar. «Chegaralash» — dastlabki sarmoya jamgarmaning xususiyatlari- dan biridir. XVI asr boshlarida Angliyada Tomas Morning faoliyati boshlandi va uning utopik ta’limoti vujudga keldi (1478— 1535). U Londonda sudya oilasida tugildi. Oksford universi- tetida ta’lim odsi. U savdogarlar orasida aynitssa mashxur bulgan, 1504 yilda parlamentga saylandi. Genrix VII ning so- lik tizimiga karshi kurashdi. 1534 yilda k,atl kilindi. Uning eng mashxur asari «Davlatni yaxshi boshkarish, yangi Utopiya oroli xdkdda foydali va ajoyib oltin kitob»dir. Tomas Mor uzining «Utopiyasi»da rivojlanib kelayotgan yangi ijtimoiy- ik,tisodiy munosabatlarni tank,id kiladi, ular dexdonlar va Xunarmandlarga sanok,siz kulfatlar keltirmokda, deydi. Masa­ lan, u shunday deb yozadi: «yuvosh va ozgina narsaga kanoat kdyauvchi kuylar shunday ochkuzga aylandilarki, xatto odamlar- ni \am yeb kuymokdalar. Xdyvonlar kashshokdardan kura tuzuk- rok, yashaydilar. Lekin karama-karshi tomonda tekinxurlar, boy- lik, buzukdikka botganlar boyib ketmokdalar». Tomas Mor­ ning ta’kidlashicha, bu yomonlikning ildizi xususiy mulkda- dir. Uning ta’limoticha, davlat — bu boylarning oddiy xalk,ni ezish uchun uyushtirgan fitnasidir. Tomas Mor uzining «Utopiyasida» ideal ijtimoiy tuzum- ni bayon kiladi. Bu tuzumda xususiy mulk yuk, \amma mexnat Kiladi, kambagallar xam, boylar xam yuk Shunisi xarakter- liki, Tomas Mor uzining ijtimoiy idealini bayon kilib, asosiy e’tiborni extiyojga emas, balki ishlab chikarishga k,ara- tadi. Lekin u ishlab chikarishda urta asr kul mexnatini talab- ga javob beradigan mexnat sifatida tasavvur kiladi. Davriy tizim buyicha orol axolisining sanoatda ishlayotgan bir kis- mi kishlok xujaligiga yuboriladi. Tomas Mor ta’limoticha, asosiy xujalik yacheykasi — patriarxal oila. Shu bilan birga Tomas Mor «Utoliya»sida kelajakni oldindan kura bilish goyalari xam mavjud. Masalan, markazlashgan ishlab chikarish- ni ta’minlashning ustunligi, xamma martabali mansabdor shaxs- larni saylab kuyish goyasi, sanoatning yukrri kiymati, opti­ mistik axlok xasida muloxazalar yuritiladi. Tomas Mor ja- miyatdagi parazitizmni fosh kilib, xamma fukarolardan jis- moniy mexnatda ishtirok etishni talab kiladi. Uning ta’li­ moticha, jismoniy mexnatdan fukarolarning fakat ikki toi- fasini: vaktincha ijtimoiy vazifalarni boshkaruvchilarni va ilmiy faoliyat bilan shugullanuvchilarni ozod etish mumkin. Bu davrning ikkinchi utopisti italiyalik Tommazo Kampa- nella (1568—1639)dir. U Kalabriyada tugilgan. 14 yoshda domini- kanlar ordeniga kirgan. Unga ayniksa, Telezioning ta’siri katta bulgan. 1591 yilda u uzining falsafiy asari «Sezgilar bilan isbotlangan falsafa»ni yozadi. Yangi falsafa va ozod fanning targibotchisi bulgan Kampanella bir necha marta cher- kovda sud kilinadi. Uz vatanining vatanparvari sifatida u Ispaniya xukmronligiga karshi kuzgolonga raxbarlik kiladi. Buning uchun u turmaga tashlanib, 27 yil kamokda buladi. 1602 yilda turmada u uzining mashxur «Kuyosh shaxri» nomli asarini yozadi. Lekin bu kitob fakat 1623 yil nashr kilinadi. 1626 yilda turmadan chikadi, lekin yana turmaga tushish xavfi bor- ligi uchun 1634 yilda Fransiyaga kochadi va usha yerda vafot etadi. Kampanella kitoblaridagi goyalar usha davrda xonavay- ron bulgan Italiya mexnatkashlarining kulfatini aks ettira- di. Kampanella ideal jamiyatning xayoliy tasvirini yaratadi: bu xususiy mulk va individual oila xam tugatilgan jamiyatdir. Bu yangi jamiyat umumiy mexnat tamoyiliga asoslangan. Umu­ miy mexnat faxrli ish xisoblanadi. Kampanella ilmiy va texnikaviy kashfiyotlarga juda yukori baxo berib, ularni ijtimoiy munosabatlar uzgarishining asosi deb xisoblaydi. Kampanella xam Tomas Mor kabi xarbiy ishni puxta tashkil kilishga katta axamiyat berdi, chunki bu ideal jamiyatga tashki ochkuz kushnilarning xujum kdiishi mumkinli- gini kurabildi. Ularning xar ikkalasi xam xarbiy ishda xayoliy orolliklar va kuyosh shaxarliklarning axlokiy, tashkiliy va texnika jixatdan ustunligini kursatadi. Falsafa soxasida Kam- panellaning karashlari Uygonish davri uchun xos bulgan yangi va eskining korishib ketishi bilan xarakterlanadi. Kampanella uchuvchi apparatlar loyixasini tuzish bilan bir vaktda, magiya va astrologiyaga ishonadi, butun kosmosning jonlanganligini ay- tadi. Uning fikricha, xatto planetalar — mustakil ruxiy moxi- yatlardir. Tomas Mor va Kampanella ta’limotlarida xalk kuyi tabakalarining tula tenglik urnatish, farovonlik, tinchlik, insoniyat ma’naviy kuchini rivojlantirish xakidagi ilgor goyalar aks etgan. Bu bilan mutafakkirlar ilgor ijtimoiy tafakkur tarixida faxrli urin egalladilar.