Yodgorliklarini

zanjira
sh ak lin in g
seg'uncha
v a 
chorg'uncha 
k o 'rin ish lari q o ‘llaniladi.
U sta M u h am m ad M uso g a n c h qorish m asin i q o lip g aq u y ib
naqsh yaratish, ya’ni ganch o ‘ym akorligini Q o kq o n d a ilk b o r 
xon saroyining b inolar zalini b eza tish d a ishlatgan. U n in g o ‘g‘li 
taniqli u sta, ta 'm irch i m e 'm o r Yusufali M usoyev A ndijondagi 
ulkan J o m e ' masjidini akasi usta Isaxon bilan birga qu rgan . Biroq 
1902-yildagi A ndijon zilzilasida bu bino qattiq shikastlanadi. U sta 
Yusufali uni to ‘rt yil davom ida batam om qayta tiklaydi. 0 ‘sha pay­
td a qurilgan ja m o a t binolarida k atta x o n alarn in g to m la rin i 1-1,5 
g‘isht (32-48 sm) qalinltkda g u m baz qilib yo pish ra sm b o ig a n . 
O datda, gum baz to m larining d iam etri 8 gaz (5.7 m ) d a n o sh- 
masligi k o 'zd a tutilgan. A gar g u m baz diam etri 8 g azd a n ortiq
b o ‘lsa, gum b azn ing 16-17 q ato rig ach a 1.5-2 g ‘isht q alin likd a, 
so‘nggi qatori esa, 1 g‘isht (eski o klchovda 32-33 sm ) qilib o lin - 
gan. Bino gum bazining qalinligi katta b o ‘lsa, d e v o rla r h a m qalin 
bo'lishi kerak bo'lgan. B unda g kisht h am k o ‘p s a rf q ilin g an . T e- 
ja m k o rlik k a ega b o llish u c h u n usta m e 'm o r la r b in o to m la rin i 
yarim g ‘isht (12 sm ), h atto c h o ra k g kisht (6.5 sm ) qalinligida 
yopish usulini q o ‘llashgan. U sta Y usufali M usoyev ishlagan yupqa 
gum baz to m lar: charxi, balxi, c h o r tarx va c h o rb u rc h a k g u m - 
b azlar g 'ish tk o rlik d a yangilik h isoblangan. U k a tta x o n a la rn in g

---

g u m b az b ila n yopishda yuz bergan qiyinchiliklarni b a rta ra f q i­
lish u c h u n q o birg ‘ali va ikki o g ‘m ali gum baz to m larn i q o ila g a n .
U sta Yusufali gum baz tom lardagi qobirg‘alar sonini to ‘rt yoki 
sak k iztad an qilib qurgan. X alq ustalari ko‘z yordam ida quradigan 
g u m b a z to m la rin in g o g 'm a lig in i to ‘g krilashda Y usufali linga 
(sh ab lo n ) q o ila g a n va ayniqsa, chorkunjak hajm da ikki og‘m alik 
m urakkab tom larining lingalari sxemasini ham yaratgan. Usta bino 
q u rish d a g u m b a z n i b in o n in g ta rh i va tu riga q arab tan lag an : 
m a sa la n . b o ‘yi va eni b ir xil — kvadrat tarxli x o n alarn in g to m in i 
charxi g um baz, b o 'y i en id an u zun roq b o lg a n xonalar va pastqam
b in o to m la rin i balxi gum baz b ilan yopgan.
C h a rx i gu m b azn in g b alandligi gum baz d iam etrlarin in g yar- 
rn id an o rtiq b o ‘lsa, “ m irzo iy ” gum baz deb atalgan. A m m o usta 
bu g u m b a zn in g balandligini en in ing yarm idan k am qilib h am
y o p a o lg an . U sta Y usufali b in o to m larin i gum baz bilan yopishda 
g u m b a z osti q urilm alari — ravoq va gajaklam ing o 'm atilish ig a 
k a tta e ’tib o r bergan. U k ich ik kvadrat tarhli xon alarn i ch o rrav oq
( to ‘rtrav o q ), m ehrobli xo n alarn i xashtravoq (sakkiz ravoq), katta 
x o n a la rn i yopishda esa devorga 16 ravoq o ‘rnatib . u ning ustiga 
g u m b a z to m n i yopgan. D ev o r ravoqlari o ‘rtasiga gajak m indirib, 
gajak b ilan ravoq orasini u ch b u rchak shaklida yupqa d evor — h o - 
sh iy a b ila n t o ‘ldirilgan. R avoq va h o shiy alar orasiga g an ch d a n
o kyib gu l solingan.
U sta Y usufali ja m o a t b in olarin in g aloh ida m axsus tu rin i — 
h a m m o m la rn i h a m ju d a yaxshi q u ra olgan. U h am m o m larn in g
suv y o iig a quvurlar, devor va gum bazlarni ixcham lashtirish, suv 
xonasiga jo 'm ra k la r o ltkazish , erkaklar va x o tin lar b o iim la rin i 
ishlash k ab i yangiliklar kiritgan.
H a m m o m n in g b ir tekisda isib turishi p o l tagida joylashgan 
o kt y o ‘liga b o g iiq . Bu isitish yo‘11ari eni 30-40 sm , balandligi 
100-120 sm b o ii b , b ir-b irid an 1,5-2 g‘isht qalinligida devorlar 
b ila n ajratilgan.
U sta Y usufali to m o n id a n takom illashtirilgan yirik h a m m o m - 
la rd a n b iri Y a n g iy o i sh a h rid a qurilgan. B u h a m m o m d a u sta 
g ‘is h tn i tejash m aq sad id a isitish y o ila rin in g dev o rlarin i g ‘isht 
u s tu n c h a la r b ila n alm ash tirg an . U sta q u rad ig an b in o larn in g av-

---

val loyihasini chizar, so ‘ngra ularni ushbu lo y ih alar asosida q u ra r 
edi. llsta n in g arxivida u isblangan k o ‘p b in o la rn in g ch izm alari 
saqlangan.
0 ‘tm ishda 0 ‘rta O siyoda asosiy qurilish m ateriallari tu p ro q , 
to sh va qism an yog‘ochd an iborat b o ig a n . V III asrga q adar quril­
gan binolarda asosan paxsa, hom g is h t, guvala va soztuproq ishla- 
tilgan. Pishiq g‘isht, ganch va o h ak kabi qurilish m ateriallari faqat 
ayrim binolardagina q o ilan ilg an .
O 'rta asr (V III-X IX ) larda qurilgan b in o lard a pishiq g is h t, 
qalin va ganch qorishm asi keng ishlatilgan. X alq ustalari loydan 
q u rilg a n paxsa d e v o rla r q u rig ac h , y o rilib k etm asligi u c h u n
b a 'z a n loyga som on va poxol q o ‘shib h am ishlatganlar. Eng qalin 
paxsa devorlarning h ar b ir qatlam i 2-3 d o n a ingichka x o d ach a 
yoki qalin tolalari yotqizilgan, devorning nom i k o kch a b o sh la- 
g ach , devor sirtidan som onli loy bilan suvaganlar.
U sta Y usufali loy qurilm asi tay y o r b o ig a c h , u n i Ioyxonada
5-6 kun q oldirib, ustida suv oqizib q o ‘ygan. Loy tarkibid ag i 
zara rli m o d d alar suvda erib chiqishin i, u sta “ loydan g ‘u b o r 
k e tish i” deb t a ’riflagan. B a 'z a n d ev o rn in g b ir q atlam i paxsa, 
ikkinchisi g‘ish td an ib o rat b o ig a n . Bu d ev o r b etid a u z u n va 
yirik yoriqlarn in g pay do b o iis h ig a qarsh i k o ‘rilgan c h o ra la ri- 
d a n biri b o ig a n .
G u m b az tom larini yopishda pishiq g is h t bilan b ir q ato rd a 
xom g is h t ham ishlatilgan. Ju m lad an , V I-V Il asrlarda barpo etil­
g an eski Term iz shahrida Q irg iz binosi xom g is h td a n qurilgan, 
b in o to m in i yopishda gum baz to m la r qurilishining b arch a tu rlari 
q o ila n ilg a n .
B unday m a ’lum otlar t a ’m irlash ishlarida yodgorlik qurilgan 
davrga xos va m os q u rilm alari b o ig a n ash y o lard a n fo y d alanish 
va q o ila s h zarurligini y an a b ir b o r o ‘quvchiga ta 'k id lash m aqsa- 
dida keltirildi.
S a v o lla r
I . 
M a s h h u r t a ’m irc h i u s ta A b d u g 'a ffo r H a q q u lo v h a q id a n im a la rn i b i- 
lasiz?

---

2. X alq u stalarin in g o bid a tom idagi nam likka qarshi q o 'lla n ilad ig an q anday 
tad b irlari m avjud?
3. K o sh in b u ru sh s a n ’atining o 'z ig a xos xususiyatlari n im a la rd a n iborat?
4. A ngob n im a ? U n in g ah a m iy a tin i tu sh u n tirib bering.
5. G an c h n in g q an d ay turlari bor? U larning xususiyatlari n im alard an iborat?