Yodgorliklarini

3 .6 . M e ’m oriy bezaklar t a ’miri
M a ’lu m k i, M arkaziy O siyo m e ’m o rchiligida q a d im -q a d im
z a m o n la rd a n b u y o n loy asosiy qu rilish ashyosi b o £lib xizm at 
qilib kelgan. U n i, o d atd a, paxsa yoki x o m g 'is h t sifatid a q o ila b
kelishgan. P ax salar le n tasim o n yoki blokli xo m g‘isht sifatida 
ishlatilgan. S hu tufayli paxsalarning lentasim on yoki blokli turlari 
m a ’lum . S h u n i alo h id a t a ’k idlash kerakki, p ish iq g ‘isht ta y y o r­
lash tex n o lo g iy asi garchi M ark aziy Osiyo xalqlariga ju d a qadim
z a m o n la rd a n m a ’lu m b o ig a n b o i s a - d a , IX a srg a c h a keng 
q o ‘llanilmagan. M ana shu davrdan boshlab u imoratsozlikda o'ziga 
xos h im o y alo v ch i q o b iq sifatida ishlatila boshlagan. Ju m la d an , 
IX -X I asr ja m o a t b in o la ri im oratsozligiga e 'tib o r b ersak , bino 
d ev o rlarin in g paxsa va xom g‘ish t asosida buny od etilib, s o ‘ng 
u n in g ikki to m o n i pishiq g ‘isht b ilan terilg an ligini k o ‘ram iz. 
S h u n d ay qilib, q u rilm alarn in g m u stah k am lig i o sh irilgan . K e- 
y in ro q esa m a n a shu pish iq g ‘isht sirtiga sir berish o d a ti keng 
tarqaladi. X1-X1I asrlardan boshlab sirtiga sir yugurtirilgan maxsus 
g ‘is h tc h a la r-k o s h in la r yoki p ish irilg a n lo y -p a rc h in ish latila 
b o sh la n g an . S h u n d a y qilib, M ark aziy O siyo m e 'm o rch ilig id a 
p a rc h in (m a y o lik a ), k o s h in va k o s h in b u ru s h s a n ’a ti keng 
q o ‘llan ila b o sh lan d i. B iroq, b u d egan i sirlan gan sopol m e ’m o r­
chilikda IX-X1I asrlarda yuzaga kelganini anglatm aydi. N eg a de- 
ganda, sh u n d ay m aterial b o ‘laklari T u p ro q q al’a (m .a w . I-m . VI 
asrlar) va b o sh q a q ad im iy yo d g orlik lard a to pilganligi b u n d an
d alo lat b erad i.
M e ’m o rch ilik d a ish la tilad ig an sirlan g an sopol a so san uch 
tu rd a n ib o rat. B irinchisi p a rc h in , b o sh q ach a qilib ay tg an d a — 
m ayolika. U n in g ikki tu ri m avjud: o ‘y m a va silliq sirtli. 0 ‘yma 
m ay o lik a ta y y o rla sh u c h u n lo y d an m e 'm o riy shakl o ‘yib ish­
lan g an . S o ‘n g ra u x u m d o n d a pishirilib, sirtiga sir yugurtiriladi.

---

S h u n d an so ‘ng y an a pishiriigan. B a ’zid a bezakka 2-3 m a rta sir 
berilib, h a r sirla n g an d an so ‘ng ta k ro ra n x u m d o n g a solin g an . 
N atijada c h u q u r zam in li sirlangan o ‘y m akorlik bezaklari yuzaga 
kelgan. P arch in n in g ikkinchi k o 'rin ish i silliq sirtlisi hisoblanadi. 
U n i ta y y o rlash u c h u n lo y d an p a rd o z la n a d ig a n b o i a k ta y - 
y o rlan ib , m in e ra l b o 'y o q la r b ilan n a q s h tasviri tu sh irilg a n . 
S o ‘ngra loy pish irib olingan. K eyin tu rli rangda sirlan g an loy 
p arch asi ta k ro ra n pishirib olingan. P a rc h in la r ayniqsa X II-X IV
asrlarda keng q o ila n ilg a n .
Sirlangan so polning ikkinchi k o 'rin ish i bu — koshin. U lar 
so dda kokrinishda b o iib , b ir to m o n ig a sir yugurtirilgan pishiq 
g‘ishtdan iborat. K oshinlam ing XVI-XV1I1 asrlarda q o ila n ilg a n
g a n c h sirtig a s ir ish la n g a n tu r la r i h a m m avjud . U la rn in g
o ic h a m la ri odatdagi pishiq g‘ishtdan boshlab, kichik o ic h a m d a g i 
m axsus g is h tc h a la r k o ‘rinishigacha b o ia d i.
M e’m orch ilikd a ishlatiladigan sirlan g an sopolning u ch in ch i 
k o ‘rinishini koshinburush tashkil etadi. K oshinburush deb b iro n - 
b ir islim iy yoki xattotlik n aqshlarini bajarish u ch u n ish latilad i­
g an sirlangan sopol parchalari va u ni ishlatish usuliga aytiladi. Bu 
sopol parchalari koshin g'ishtchalaridan tesha bilan chopilib (sindi- 
rilib) yoki ch arx d a charxlanib yasaladi. S hu ning u ch u n u n ing 
n o m i ko sh in b u ru sh deyiladi. K o sh in b u ru sh la r ta y y o r k o sh in
g‘ishtlaridan foydalanilm asdan, balki kichik q o lip c h a la rd a loy 
yoki m axsus g an ch d a n ham kerakli o ic h a m la r d a alo hid a bajari- 
lishi m um kin.
Parchin va koshinning barcha turlari bevosita devorga yopishti- 
rilib, qorish m a vositasida terilishi m u m k in , bu usul «chaspak» 
deb ataladi. K oshinburushlar esa m axsus andazalarda, teskari yot- 
qizilib terilgan holda tayyorlanadi. S o'n g ra ularga suyuq tayyorlan- 
g an g an ch —d o ‘qob quyilib, m axsus plita tax tala r tayyorlanadi. 
Bu tax tala r keyin devor sirtiga o 'm a tila d i. 0 ‘rn atib b o iin g a c h , 
devor va koshinburush oraligki qo rishm a bilan to id irils a , bu h am
ch asp ak usuli deyiladi. Lekin o ‘rta asr m e ’m o rlari d ev o r va k o ­
sh in la r sirtiga turli tu z lar chiqm asligi u c h u n m axsus havo yurish 
kanallari qoldirishgan. Bu usulda k o sh in va ko shinb urush larn i 
o ‘m a tish «xataba» deb atalgan. B a'zi h o llard a p arch in h a m ko -

---

sh in va koshin b u ru sh singari tax ta-tax ta qilib yerda tayyorlanib, 
s o ‘ngra devor sirtiga o 'm a tilish i m um kin.
K o shinburushlardan ishlangan islimiy yoki xattotiy naqshlar 
m ozayiq (m ozaika) deb ataladi. B a’zida koshinlardan to la lig ic h a
ishlangan katta n am o y o n (p an n o ) Iarni ham m ozayiq deb n o m - 
lashadi.
K o shinlar va k osh in b u ru sh lard an p lita -ta x ta la r tayyorlana- 
d ig an maxsus m a y d o n c h a la r taxbin deb ataladi. M in o ra, gu m ­
baz, ravoq, to q kabi shakli tekis bo 'lm ag an sirtlar u ch u n m ax­
sus, o ksha shaklga m os yoysim on tax binlar tayyorianadi.