Yo‘ldosheva

O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metodlar
„Kadrlar tayyorlash Milliy dastııri“da ta’lim berishning ilg‘or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o‘quv-uslubiy majmualari- ni yaratish kabilar umumiy o‘rta ta'limı1ing asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan.
llg‘or pedagogik texnologiya usullari dan foydalanish o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi.
Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘1gan o‘qish faoliyati bar- cha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o‘qishga o‘rgatish yo‘l- yo‘riqlarini o‘qish metodikasi ishlab chiqadi. O‘qish metodikasi kichik yoshdagi o‘qııvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi yıtııqlar asosida takomillashtirilib boriladi.
O‘qish darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan ta'lim metod- larining to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq. Binobarin, fanning o‘zi kabi o'qitish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo‘1adi. Masalan, eski maktablarda o‘qish qtıruq yod olish metodi asosida o‘rgatilgan bo‘1su, hozir izohli o‘qish asosida ol ib boriladi. Yod olish metodi da mat ndagi so‘zlarga izoh berishga, ma’nosini ttıshtınt irishga, o‘qi1ganni qayta hikoyalashga, umuman olganda, o‘qishning ongli bo‘1ishiga mutlaqo e'tibor berihnagan. Ularda ko’proq to‘g’ri talaffuz, qıroat bilan o‘qish, ifodal i o‘qish nazarda tortilgan.
Hozir maktablarda o‘qish izohli o‘qish metodi asosida olib bori- layotgan ekan, quyidagicha savol tug‘i1adi: Izohli o ’qish nima ?
Izohli o‘qishga XIX asrning 60-70-yillarida rus pedagogi
K. D. Ushinskiy asos solgan, u o‘qishda o‘quvchilarni „ongli, tushunib, o‘y1ab o‘qishga“ o‘rgatishni alohida ta'kidlaydi va uni „Izohli o‘qish“ deb nomlaydi.
Izohli o‘qish metodiga K.D. Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o‘qish o‘quvchilarga real bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov o‘quvchilarga o‘qis1ı jarayonida bilim badiiy asar talılili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog‘1iq holda beriladi, degan fıkrni ilgari suradilar.
Professor Asqar Zılnnunov o‘qitishning mazmuni va usullari haqida fikr ytıritib, o‘qılvchilarning oldin bilimlarni o‘zlashtirishiga, so‘ng yod olishlariga e'tibor berilishi ta’finn jarayonida izohli o‘qish deb nomlanganini ta'kid1aydi.
Demak, izohli o ’qish deb o‘ylashga, his qilishga, asarni to‘1iq idrok qilishga, o‘qilganning mazmunini o‘zlashtirishga olib keladigan o‘qishga aytiladi. Izohli o‘qish asar mazmunini tttshunishni, asardagi mııhim fikrni, yozuvchi ilgari surayotgan g‘oyani anglashni ta'minlaydi.
Izohli o‘qish quyidagi tamoyillarga to‘liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli bo‘ladi:

1. 
   O‘qishni hayot bilan bog‘liq holda tashkil etish.
   
2. 
   O‘qishning ongli va ta'sirchan bo‘1ishi uchun o‘quvchi1arning hayotiy tajriba1arig•ı, taassılrotlariga asoslanish.
   
3. 
   O‘qishni ko‘rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o‘simliklar dunyosini ku- zatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o‘quvchining ifodali o‘qishi tarzida olib borish.
   

Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida asosan she'rlar, masallar, er- taklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib o‘rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslııb va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi.
Badiıy asarni izohli o‘qishga yaqin bo‘lgan ınetodlardan biri ijodi y
o ‘şis/ıdir. Atoqli metodist olim N.I. Kııdryashov ijodiy o‘qish metodi tarkibiga quyidagi ish ıısullarini kiritadi:

1. 
   o‘qituvchilarning badiiy mat nni sharhlab o‘qishi hamda o‘quv- chila ming asarni to‘g' ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emotsional idrok etishlarini ta'minlash maqsadini ko‘zda tutuvchi so‘zi;
   
2. 
   o‘qilgan asardan o‘quvchilaming bevosita olgan taassı:rotlarini chuqurlashtirish maqsadiga ega bo‘lgan va ularning diqqatini matnning muhim g‘oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo‘naltiradigan suhbat uyushtirish yoki o‘qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy muammoning qo‘yilishi;
   

d) o‘qituvchining asar o‘qi1ganidan keyin o‘quvchilarning asarni tadqiq etish jarayonida tug‘ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko‘zda tutuvchi so‘zi•.
Ko‘rinadiki, ijodiy o‘qislı izohli o‘qishdan farqli o‘laroq, to‘g‘ridan- to‘g‘ri matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Masalan, 4-sinfda A. Oripovning „Dehqonbobo va o‘n ııch bolakay qissasi“ asarini ijodiy o‘qish metodi asosida o‘rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g‘oyaviy niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hudud- laridagi aholining yashash tarz i bilan bog‘liq milliy xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda „O‘tinchi yigit“, 3-sinfda O‘tkir Hoshimovning „Xazonchinak“, 4-sinfda S. Anorboyevning
„Qo‘rqoq“ asarlarini ham ijodiy o‘qish metodi asosida o‘qitish ijobiy samaralar beradi.
Ifodali o‘qish. Boshlang‘ich ta'lim tizimida mantiqiy o‘qish (matnni to‘g‘ri, tushunib, tez (me'yorida) o‘qish) va _{• • ı7} o qish mtlkammal o‘z1ashtirilganidan so‘ng ifodali o‘qishga o‘ti1adi. U yod olingan she’riy
asarlami ifodali o‘qishni ham o‘z ichiga oladi. Ifodali o‘qishning mu- vaffaqiyati o‘quvchilarning asar mazmuni, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida muayyan tushunchaga ega bo‘1ishi bilan bog‘liq.
Ohang va intonatsiya she’riy asarlarni ifodali o‘qishda qay dara- jada muhim bo‘lsa, nasriy asarlarni o‘qishda ham muhim talablardan biridir.
Nasriy asarlarni ifodali o‘qishdan oldin unda qanday g‘oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfda X. To‘xtaboyevning
„Xatosini tushungan bola“ hikoyasini ifodali o‘qishdan oldin o‘quvchi- larga xatosini tushııngan bola kim ekanligi, uning xatosi nimalardan iborat bo‘lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to‘g‘risida tushun- cha beriladi.
Ifodali o‘qish oldiga qo‘yilgan bu talab M. Abdurashidxonovning
„ Har kim ekkanin o‘rar“, Sh. Sa'dul1aning „ Laqma it“, A. Oripovning

„ Dehqonbobo va o‘n ııch bolakay qissasi“ kabi she'riy hikoyalarini o‘qislıga ham xosdir.
Kyop IııoB H. II. B3tlfIMOCB ab IvteTonOB o6yue H Pt na ypoxax :s ı‹repa- rypbı. — MOCKBâ î „ Hpoc Be life HHe“, 1981 . — cT{3. 60.
Badü₇ ‘qish. Badiiy o‘qish ifodali o‘qishning ytıksak bosqichi hi- soblanadi. Unda so‘z san'atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U o‘quvchidan asar ruhiga batamom kirishni, san'atkorona o‘qishni talab etadi. Badiiy o‘qishda asar qahramonlarining ruhiy holati, ke- chinmalari to‘1a anglab etilgandagina ta'sirchan1ikka erishish mumkin. Badüy o‘qishga tayyorgarlik ko‘rishda aktyorlarning atıdio-video tas- malarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi samara beradi.
Badiiy o‘qishning muvaffaqiyatini ta’ minlaydigan omillardan biri tanlab o‘qishdir. Masalan, 3-sinfda X. To‘xtaboyevning „Hassa“ hi- koyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkat- ning javoblari yoki S. Anorboyevning „Bahs“ hikoyasidagi bolalaming bahslashish epizodi yuzasidan o‘qituvclıi topshirig‘iga ko‘ra mazktır o‘rin1arni tanlab qayta o‘qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy- estetik qimmatini chuqurroq o‘z1ashtiris1ıga erislıiladi.
Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar asosida o‘qııvchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qahramonla _•s• baho ber- ishda keng qo‘l1aniladigan tısuldir.
O‘qish darslarida reproduktiv metod keng qo‘llaniladi. Rlasalan, o‘qituvchi dastlabki darslarda o‘zi asar matnini qisnılarga bo‘1adi, yoztıvchi yoki shoirning aytmoqchi bo‘1gan muhim fikriga o‘quvchilar diqqatini jalb qiladi, ııni aniqlab ko‘rsatadi, o‘qtıvchilar bilan birga tasvir vositalariga ytıklatilgan na noni ochib, o‘qtıvchi1arga ko‘maklashadi. Bularning bari o‘quvclıi1ar uchun bir ko‘rsatma vazifasini o‘taydi. Slıun- dan so‘ng o‘qtıvchîlar o‘qittıvchining ko‘rsatmalari yordamida ytıqorida ko‘rsatib o‘tilgan vazifalami o‘z1ari mustaqil ravishda bajaradilar.
Yuqori da ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang‘icin sinf o‘qislı darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya tısullaridan „Aqliy htıjtım“, „Tarmoqlash“, „Gumhlar bilan ishlash“, „Blis texnologiyasi“ kabilardan ham foydalanish yaxshi samara beradi.
Shuni ta'kidlab o‘tish kerakli, har bir darsda qanday metoddan foydalanish, darsda qanday tıstıllarni qo‘llash o‘qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak.