Yo‘ldosheva

Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi. 3-sinfda „Otlar, ya’ni otlarning birlik va ko‘plikda qo‘l1anislıi“ ııstida ishlash jarayonida o‘quvchilarda: 1) biı lik va ko‘plikda qo‘llangan otlarning ma’nosi va qo‘shimcha orqali farqlash, 2) birlikdagi otdan ko‘plik slıaklidai;i va, aksincha, ko‘plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so‘zlarning bog‘lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Otlarning birlik va ko‘p1ikda qo‘llanishİ (ilQqoslash usulidan foydalanib tııshtıntiriladi. Buning uchıın bir precJmetni va shunday bir necha pı‘edmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftari — clrıftrıı ler, rjolom — önlemler, nok — noklor kabi. Suhbat asosida cloft‹a- so’zi nechta (bitta) predmet ni va Jafrt7/-/rfr so zi nechta (ikki va undan ort iq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so‘zlar bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xtılosa chiqariladi va fikrlar tımtımlasht iriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo‘l1anadi. agar ikki va undan oıliq shaxs yoki narsani bildirsa, ko‘plikda qo'llanadi. Ko‘pl ikdilki otni yasash tıchun birlikdagi otga -lar qo‘shimchasi qo‘slıiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima? so‘rog‘iga, ko‘plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? so‘rog‘iga javob bo‘ladi.
Bu sinf o‘quvchilariga faqat birlikda qo‘ll2nadigan otlar. birlik shakli da qo‘11angan armi ya, go ’shin, xalq kabi otlar ko‘p1ik ma’nosini bildirishi, bunday otlarga ko‘plik qo‘shinıchasi qo‘shilganda anglatiı‘ digan ma'nosi maxsııs tııshuntirilmaydi. Agar o‘qtıvchilar bu haqda savol bersalar, soddagina shaklda ttıshııntirish mumkin.
Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishini kıızatish aslida so‘z shakli ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi hisoblanadi. Bunda o‘qııvchilar ot larni ko‘plik qo‘shimc1ıasi bilan o‘zgaı’tirislı, ya'ni otga shakl yasovchi qo‘shiınclıa qo‘shish bilan so‘zning let.sik ma’ nosi o‘zgarmaslib•iga ishonch hosil qiladilar.
Otlarning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanislIiııi o‘rgatish. Bn mavztı boslılang‘ich sinf o‘qtlVChilari ııchtııı mm a ki.:› lıisoblanacli, chunki ları mavzu o‘rganilgıınga qadar, o‘qtı•.'chilar „shaxs tushunchasi
bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o‘rganmagan bo‘ladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi shaxs, narsa birlik va ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tush- untirish qiyin. Shularni hisobga olib, o'qtıvchilarni otlarning egalik qo‘shimcha1ari bilan qo‘1lanishini o‘zgatishda o‘qituvchi ishni sar- lavhadagi „egalik“ so‘zining leksik ma’nosini tushuntirish dan bosh- lashi maqsadga muvofiq: „egalik“ ega bo‘lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik qo‘shimchasi deganda biror narsaga ega bo‘lishni, shiı narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini bildiradigan qo‘shimcha1ar tushuniladi. Otlar egalik qo‘slıimclıalari bilan qo‘1lanadi. Otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchasi shiı ot ifodala- gan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o‘qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarli mi? Ra'noning kitobi ham qiziqarli edi.
Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qili- nadi va o‘quvchilar kitob — o‘zak, -im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar. O‘qitııvchi kitob va kitobim so‘z1arini taqqoslashni,
-im qo‘shimchasining ma’nosi haqida o‘ylab ko‘ rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o‘quvchilar qo‘shimchaning ma’nosi haqida tıkr yuritadilar, ammo kitobim so‘zining ma’nosiga (mening kitobim — kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O‘qituvchi qisqa tushuntiradi:
— Tilda tıchta shaxs mavjud: I shaxs — so‘zlovchi
II shaxs — tinglovchi III shaxs — o‘zga
Hozir men sizga so‘zlayapman, tushuntiryapman, demak, men — so‘zlovchi, hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) — o‘zga hisob- lanadi. Siz otlar birlik va ko‘plik sonda qo‘1lanishini bilasiz. Ma'lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so‘ziga qo‘shi1gan
-im qo‘shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya ni kitobing egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo‘shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Kitobimiz so‘zidagi -imiş qo‘shimchasi kitob so‘z1ovchi shaxsga, shu bilan birga, ko‘p shaxsga (ko‘p so‘zlovchiga) tegishli
ekanini bildiradi (-ingiz, -i go Shimchalari ham shunday tıshınti- riladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo‘shilgan mana shunday qo‘shimchalar egalik qo‘shimchalari deyiladi. Egalik qo‘shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini bildiradi.
Egalik qo‘shimchalari otlarga ikki variantda qo‘shi1adi. Akatn va kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi, qo‘shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri rinli tovush bilan ttıgagan otlarga -m, -ng, -si, -mii, -ngiş, -si egalik qo‘shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, -ing,
-i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo‘shimchalari qo‘shi1adi. Shundan so‘ng o‘qtıvchilar „Ona tili“ darsligidagi qoidani o‘rganadi1ar, jadvalni tahlil qiladilar.
O‘quvchilarga egalik qo‘shimchalari haqidagi ko‘ nikmani shakl- lantirish uchun matndan egalik qo‘shimchasi bilan qo‘l1angan otni topish, uni tarkibiga ko‘ra tahlil qilib, egalik qo‘shimchasining shaxs- sonini aniqlash, mat nda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo‘shimchasini qo‘shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Egalik qo‘shimchasi ustida ishlash bu bilan ttıgamaydi. Otlarning kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida egalik qo‘shimchasi bilan qo‘l1angan ot qaratqich kelishigi da kelgan boshqa ot bilan (kitob - ning muqovasi, Rahimniııg kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida esa egalik qo‘shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog‘lanib, so‘z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi.
Otlarning kelishik qo‘shimcha1ari bilan qo‘llanishini o‘rgatish. Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda boshqa so‘zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o‘rgatishda o‘quvchilarning gapda so‘z1arning bog‘lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o‘qtlvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan bog‘1angan so‘zlarni (so‘z birikmalarini) ajratishga o‘rganganlaridan so‘ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bil- ish uchun o‘quvchi ot gapda qaysi so‘z bilan bog‘langanini aniq bil ishi kerak. Ot gapda boshqa so‘z1ar bilan bog‘langanda qo‘shimcha1ar bilan o‘zgarislıi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o‘qııvchilar 1 -sinfdayoq so‘z shakllarining o‘zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular so‘z shakli nimaligini hali bilmaydilar. O‘quvchilar key-
ingi sinfda shakl yasovchi (so‘z o‘zgartuvchi) qo‘shimcha1ar bilan tanishadilar, bu qo‘shimchalar gapda so‘z1arni bog‘lash uchun xizmat qilishlni tushunadilar.
4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda ot- ning kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozishga o‘rgatish hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o‘rganiladi:
l) otlaming kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;

2. 
   ko‘plikdagi otlaming turlanishini o‘rgatish;
   
3. 
   har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o‘rganish va u bilan bog‘liq holda kelishik qo‘shimcha1arining yozilishi haqida ko‘nikma hosil qilish.
   

Otlaming kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi — turlanish haqida tushuncha berish bilan o‘quvchilarga kelishik qo‘shimchalari gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qilishi, o‘zbek tilidagi olti keli- shik, ularning nomi, so‘roqlari, qo‘shiincha1ari va joylashish tartibi tushuntiriladi.
O‘quvchilar turlanish bilan kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so‘z birikmalari ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so‘zlar bilan shakl yasovchi qo‘shimachalar (ning, -ni, -ga, -Ja,