Yoqub Saidov

arï (sariq) [AZ,11], ïccï (issiq) [AZ,45], tarï (tariq) [AZ,55], tiri (tirik) [AZ,55] 
kabi so’zlarda uchratish mumkin. So’zlikda ayrim so’zlarning tarixiy-
etimologik qatlamlari noto’g`ri belgilangan. Bunga arabiy odam [AZ,11], forsiy 
jahon [AZ,55] so’zlarini misol sifatida aytish mumkin. Ular lug`atda turkiy 
so’zlar sifatida qayd etilgan. 
Ayrim turkiy so’zlar izohlanganda, o’rni bilan ularning sinonimlari ham 
berilgan. Masalan: arabcha 
هأرما so’zi turkiy avrat va epchi; arabcha
هما so’zi esa 
turkiy qarnaq va qaravash sinonim so’zlari orqali ifodalangan. Muhimi, lug`at 
qismida turkiy so’zlarni berganda e’tiborni o’ziga tortuvchi yozuv xususiyatlari 
kuzatiladi. Masalan, “alif” bilan boshlanuvchi ayrim so’zlar qo’shaloq “alif” 
bilan beriladi. Yoki kelib chiqishi asl turkiy bo’lgan ayrim so’zlar arab tiliga 
xos itboq ص, ط harflari bilan ham yozilgan. Buning o’ziga yarasha sababi bor. 
Chunonchi, qo’shaloq “alif” unlilardagi “birlamchi cho’ziqlik”ni ifodalashga 
xizmat qilgan:
واا – a:v (“ov; tuzoq”); نيقاا – a:qïn (“sel, oqin”) singari. Turkiy 
tilga xos bo’lmagan itboq harflar esa, [c], [t] tovushlarining “yo’g`on” 
variantini bildirgan: ناغوص – sog`an (“piyoz”); اغماط – tamg`a (“tamg`a, muhr”) 
singari
1
. 
Ayonki, turkiy tillarda singarmonizm hodisasi muhim ahamiyat kasb 
etadi. Muallif ana shu hodisaning o’ziga xos xususiyatlari bo’yicha ham ayrim 
nazariy ma’lumotlarni berib o’tgan. U qipchoq tilidagi jumla va uning 
tuzilishini tahlil etish jarayonida mazkur hodisani izohlab, quyidagilarni yozadi: 
1
Содиқов Қ. Тарихий лексикография. –Т.: Тошкент давлат шарқшунослик институти¸ 2012. –Б 33. 

---

“Jumla ikki xil: ismli jumla, fe’lli jumla bo’lishi mumkin. Mavsul zarfda va 
majrurlarda -g`ï, -qï, -ki, -gi qo’shimchalari bilan ifodalanadi. Bu qo’shimchalar 
bir xil ma’noda bo’lib, -g`ï va -qï yo’g`on so’zlarda, -ki va -gi ingichka 
so’zlarda keladi”. Muallif turli tipdagi bog`lanishlar va aniqlovchili 
birikmalarni mavsul, qaratqich hamda o’rin-payt kelishiklarini majrur va zarf 
deb atagan. Masdar to’g`risida fikr yuritganda ham singarmonizm masalasiga 
to’xtalib o’tadi: “Masdarning belgilari ko’pdir. Ulardan biri yo’g`on so’zlarda -
maq, ingichka so’zlarda -mäk shaklini qo’shish orqali yasaladigan turidir,” – 
deb yozadi muallif. Bunga misol sifatida almaq, turmaq, ketmäk, kelmäk kabi 
so’zlarni keltirib o’tadi [AZ,117].
Hozirgi o’zbek adabiy tilining lug`atdagi leksik birliklarga munosabatiga 
ko’ra so’zlarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhdagilarni hozirgi 
o’zbek tilida qo’llanuvchi so’zlar tashkil etadi. Bunga täŋri (tangri) [AZ,11], 
qïzïl (qizil) [AZ,11], qara (qora) [AZ,11], burun [AZ,13], qulaq (quloq) 
[AZ,14], arslan (arslon) [AZ,15], anïqladï (aniqladi) [AZ,19], körgäzdï  
(ko’rgazdi, ko’rsatdi) [AZ,21], qïz (qiz) [AZ,23], savuq (sovuq) [AZ,24] kabi 
so’zlarni aytib o’tish mumkin. Mazkur guruhga kiruvchi leksik birliklar hozirgi 
o’zbek adabiy tilida ham, jonli so’zlashuv tilida ham faol qo’llaniladi.
Ikkinchi guruhdagilarni hozirgi o’zbek adabiy tilida qo’llanilmaydigan, 
eskirgan, iste’moldan chiqqan so’zlar tashkil etadi. Bunga doir so’zlar 
jumlasiga tamaqsav (ochko’z) [AZ,12], käshäl (sochi to’kilgan odam) [AZ,12], 
taz (kal) [AZ,12], sangrav (kar, soqov) [AZ,13], muŋ (befahm) [AZ,24], sug`an 
(piyoz) [AZ,26], baqcha (bo’ston) [AZ,28], qapu (eshik, darvoza) [AZ,28],