Yoqub Saidov

Savol va topshiriqlar: 
1. Arab dunyosida turkiy tilni o’rganishga bo’lgan ehtiyojning ijtimoiy-
siyosiy sabablarini tushuntiring. 
2. “Attuhfatuz zakiyatu fillug`atit turkiya” asarini tavsiflang. 
3. “Attuhfa” asarining tuzilishi va unda so’zlarning izohlanish tamoyillari 
bo’yicha ma’lumot bering. 
4. Hozirgi o’zbek adabiy tilining “Attuhfa” lug`atidagi leksik birliklarga 
munosabatini so’zlab bering. 
5. “Attuhfa” asarining ilmiy-tarixiy jihatdan ahamiyatini tushuntirib 
bering. 
«O’G`UZNOMA» ASARI VA UNING TILI
 
E‘ t i b o r q a r a t i l a d i g a n m a s a l a l a r: 
1. “O’g`uznoma” asari va uning qo’lyozma nusxalari. 
2. Asarda qadimiy turkiy qavmlar nomi va izohi. 
3. Asarning til xususiyatlari, lug`at tarkibi va undagi so’zlarning tarixiy-
etimologik qatlamlari hamda mavzuiy guruhlari. 

---

4. “O’g`uznoma” asarining ayrim lug`aviy-badiiy xususiyatlari. 
 
Turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, adabiyoti va tili bilan bog`liq 
masalalarni o’rganishda barcha turkiy xalqlarning mushtarak yodgorligi 
“O’g`uznoma” asari muhim ahamiyatga ega. Mazkur asarning, asosan, ikkita 
qadimiy qo’lyozma nusxasi mavjud. Birinchisi, qarluq-uyg`ur tili 
xususiyatlarini o’zida aks ettiradi. Ushbu epik asar turkiy xalqlarning asosiy 
o’zak qismlaridan birini tashkil etuvchi o’g`uzlar, ularning shakllanishi, 
shajarasi va afsonaviy hukmdori O’g`uz xoqon haqida bo’lib, uyg`ur yozuvida 
bitilgan. Qirq ikki sahifali asarning asl nusxasi taxminan XV asrda ko’chirilgan, 
Oltin O’rda xoqoni To’xtamishning kutubxonasida saqlangan, hozir Parijdagi 
Milliy kutubxonaning “Turkiy asarlar” bo’limida saqlanadi. Mazkur qo’lyozma 
nusxasida Ko’k Tangri diniga doir ayrim xususiyatlar mavjud bo’lib, islom va 
buddizm diniga oid elementlar deyarli uchramaydi. Shunga ko’ra bu nusxani 
mutaxassislar eng qadimiy nusxa sifatida belgilaydilar. 
O’g`uzxon haqidagi afsonaning ikkinchi qadimiy nusxasi XIV asrda 
yashagan Rashiddidinning “Jome’ at-tavorix» kitobida mavjud. Asarda turkiy 
qavmlarning yuzaga kelishi hamda yigirma to’rtta turk qavmiga nom berilishi 
bilan bog`liq bir necha rivoyat hamda afsonalar keltirilgan. Ular orasida O’g`uz 
xoqonga bag`ishlangan afsona ham bor. Shuningdek, asarning arab yozuvida 
tartib qilingan ikkita qo’lyozma nusxasi O’zbekiston Fanlar akademiyasining 
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Bular keyingi davrlarda 
ko’chirilgan nusxalardir.
«O’g`uznoma»ning turli variantdagi versiyalari bor. Uning eng ko’p 
tarqalgan varianti Abulg`ozi Bahodirxonning «Shajarayi turk» (1669) asarida 
saqlangan. «Kitobi dadam Qo’rqut» (“Qo’rqut ota kitobi”)ning o’n ikkita 
bobidan biri ham «O’g`uznoma» nomi bilan ataladi. «O’g`uznoma» ko’p 
tillarga, jumladan, nemis (1815), rus (birinchi marta – XIX asrning oxiri; 

---

ikkinchi marta –1959) va boshqa tillarga tarjima qilingan. “O’g`uznoma”ning 
uyg`ur yozuvidagi asl matni va uning o’zbek tiliga o’girilgan variantini 
tilshunos Baxtiyor Isabekov nashrga tayyorlab, uni 2007-yilda chop ettirdi
1
.
Asarning yaratilish vaqtini dostonning ko’chirilgan davri, ya’ni XV asr 
bilan bog`lab bo’lmaydi. Asarda tasvirlangan voqealar, undagi miflar ancha 
qadimiydir. Shunga ko’ra tadqiqotchilar tomonidan asarning miloddan avvalgi 
II asrlarda yaratilganligi bo’yicha qarashlari ilgari surilgan
2
.
Dostonda turkiy xalqlarning eng qadimgi davrlaridan milodimizgacha 
bo’lgan hayotining turli belgilari umumlashgan. Unda turkiy qabila va urug`lar 
tarixi haqidagi mifik tasavvur ifodalari muhim o’rin olgan. «O’g`uznoma» 
O’g`uz xoqonning tug`ilishidan keksaygan so’nggi davrigacha bo’lgan 
voqealarni qisqa syujetlarda tasvirlab beradigan dostondir. Shunga ko’ra, bu 
asarni katta bir eposning bo’laklari yoki bir necha qahramonlik eposlaridan 
olingan parchalar O’g`uz xoqon nomi bilan bog`langan deyish mumkin. O’g`uz 
so’zining dastlabki shakllari o’kuz, ho’kuz bo’lgan degan qarashlar mavjud. 
Ayonki, qadimgi miflarda beligacha ho’kiz bo’lgan Ho’kiz odam obrazi 
tasvirlangan. Mifologiyaga ko’ra, Kayumars (Govmard) yer yuzida paydo 
bo’lgan birinchi odam bo’lib, go’yo u ikki vujuddan: ho’kizdan va odamdan 
tashkil topgan. Insoniyatning ashaddiy dushmani Ahriman Kayumarsni 
o’ldiradi. Kayumars jasadining ho’kiz qismidan turli xil don va o’simlik, sigir 
va ho’kiz, ulardan esa juda ko’p foydali hayvonlar paydo bo’ladi; odam 
qismidan esa insonning erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga keladi. 
“O’g`uznoma” asarida O’g`uzning tug`ilganiga qirq kun bo’lganligidagi 
tasvirida uning oyoqlari ho’kizga o’xshatilishini mazkur mifologik obraz bilan 
bog`lash mumkin. Belining bo’ri beliga o’xshatilishi esa o’zlarini bo’ri 
1
Ўғузнома (Б.Исабеков нашрга тайёрлаган). –Т.: Ўзбекистон, 2007. -40 б. 
2
O`sha asar, 4-bet. 

---

avlodidan hisoblagan turkiylarni eslatadi. Izoh sifatida aytish mumkinki, 
bo’rining erkin hayot tarzi, erkinlikdan boshqa sharoitda, chunonchi, tutqinlikda 
aslo yashay olmasligi, mardligi, sadoqati sabab turkiylar uni o’zlarining totemi 
deb bilgan. 
Aytilganidek, “O’g`uznoma” asarida voqealar bayoni qisqa-qisqa 
jumlalar vositasida berilgan. Har bir jumla ifodalanayotgan voqea haqida 
muhim ma’lumot berish vazifasini bajargan. Asarning qisqacha mazmuni 
quyidagicha: Tangri olamni yaratadi, unga Oy xoqonni hukmdor etadi. 
Kunlardan bir kun Oy xoqon o’g`il tug`adi. Doston mazmunidan 
anglashilishicha, tug`ilgan chaqaloq – O’g`uz yer yuzidagi birinchi inson, u 
g`ayritabiiy tug`ilgan. Izoh sifatida aytish mumkinki, qadimgi afsona va 
rivoyatlarning deyarli barchasida birinchi inson g`ayritabiiy tug`ilgan. 
Oy xoqondan tug`ilgan o’g`ilning yuzi ko’k, og`zi otashday qizil, sochlari 
qora va farishtalardan ham chiroyliroq edi. O’sha o’g`il onasining ko’ksidan bir 
marta sut emib, undan so’ng boshqa ichmadi, tilga kirib, yaxshi go’sht, ovqat, 
ichimlik so’radi. Qirq kundan so’ng ulg`aydi. Oyog`i ho’kiz oyog`idek, bellari 
bo’rining bellaridek, yag`rini burgut yag`riniday, ko’kragi ayiq ko’kragiday edi. 
Ko’p kunlar, ko’p tunlardan so’ng yigit bo’ldi. O’rmonda bahaybat bir yirtqich 
bor edi, otlarni, odamlarni yer edi. O’g`uz nayza bilan yirtqichning boshiga 
urdi, uni o’ldirdi. 
Kunlardan bir kun O’g`uz xoqon tangriga yolvordi. Ko’kdan bir yorug` 
nur tushdi. O’sha nurning orasida bir qiz bor edi. O’g`uz xoqon uni ko’rib 
o’zidan ketdi, sevib qoldi, uni oldi. U uch o’g`il tug`di. Ularga Kun, Oy,
Yulduz otini qo’ydilar.
Kunlardan bir kun O’g`uz xoqon ovga ketdi. Bir daraxtning ostida 
chiroyli bir qiz yolg`iz o’tirar edi. Uning ko’zi ko’m-ko’k, sochi daryoning 
oqimidek, tishi inju kabi edi. O’g`uz xoqon uni sevib qoldi, unga uylandi. U 

---

uchta o’g`il tug`di. Birinchisiga Ko’k, ikkinchisiga Tog`, uchinchisiga Dengiz 
ismini qo’ydilar. O’g`uz o’zini xon deb e’lon qildi. Itil daryosidan o’tib ko’p 
yerlarni bosib oldi. Unga butun safari davomida ko’k bo’ri rahnamolik qildi. Bir 
kun tush ko’rdi. Tushida oltin yoy va uchta kumush o’q ko’rdi. Yoyni va o’qni 
farzandlariga berib, yurtni ularga meros qoldirdi. 
«O’g`uznoma»da Ko’k bo’ri asar syujetini rivojlantiruvchi asosiy 
obrazdir. U O’g`uzxonga bir necha marta yo’l-yo’riq ko’rsatadi, uni xavfdan 
ogoh qiladi, unga g`alaba xabarini beradi. Asar tilida qadimiy turkiy qavmlar 
nomi ko’p uchraydi. Bunga misol sifatida Qang`li urug`ining nomini aytib 
o’tish mumkin. Qang`li turkiy xalqlarning miloddan avvalgi asrlarda 
shakllangan qabilalaridan biridir. Afsonada bu nomning kelib chiqish sababi 
quyidagi voqea bilan izohlanadi: “Jurjit xoqonining xalqi O’g`uz xoqonga 
qarshi turadi. Urush boshlanadi. O’g`uz xoqon g`alaba qiladi. Jangdan so’ng 
O’g`uz xoqonning qo’shini shunday katta o’ljaga ega bo’ladiki, ularni 
yuklashga, olib ketishga ot, xachir, ho’kiz kamlik qiladi. O’g`uz xoqonning 
qo’shinida chaqqon, gavdali bir yaxshi odam bo’ladi. U bir arava yasaydi. 
Arava ustiga o’lik o’lja (mol-mulk)ni yuklaydi, aravaga esa tirik o’lja (asir)ni 
qo’shadi. Navkarlarning hammasi buni ko’rib, ular ham aravalar yasaydilar. 
Aravalar yurganda «qang`a, qang`a» degan ovoz chiqaradi. Shuning uchun 
ularga qang`a deb ot qo’ydilar. O’g`uz xoqon aravalarni ko’rdi, kuldi. Aytdiki, 
o’lik (mol)ni tirik (mol) tortib borsin. “Qang`alug`” senga nom bo’lsin, 
«qang`a» senga nishon bo’lsin, seni bildirsin” [O’N, 29].
Ma’lumki, turkiylar qadimda aravani qang`li deb atashgan.
Asarda 
qadimiy turkiy qabilalardan biri qang`li urug`i nomidan tashqari uyg`ur 
[O’N,14], churchit [O’N,26], qipchaq [O’N,22]
kabi urug`larning nomi ham 
qayd etilgan. Asarda juda ko’plab kishi ismlari (antroponimlar) ham uchraydi. 
Ular jumlasiga Oy qag`an [O’N,8], O’g`uz qag`an [O’N,10], Kun [O’N,12], Ay 
[O’N,12], Yulduz [O’N,12], Ko’k [O’N,14], Tag` [O’N,14], Tengiz [O’N,14], 

---