Yoqub Saidov

Savol va topshiriqlar: 
1. “O’g`uznoma” asari va uning qo’lyozma nusxalari bo’yicha ma’lumot 
bering. 
2. Asarda qadimiy turkiy qavmlar nomi va izohi xususida nimalarni 
bilasiz? 
3. Asarning til xususiyatlari, lug`at tarkibi va undagi so’zlarning tarixiy-
etimologik qatlamlari hamda mavzuiy guruhlari bo’yicha tushuncha 
bering. 
4. “O’g`uznoma” asarining o’ziga xos lug`aviy-badiiy xususiyatlari 
nimalardan iborat?
NOSIRUDDIN BURHONUDDIN RABG`UZIY
“QISASI RABG`UZIY” ASARI VA UNING TIL XUSUSIYATLARI
 
1. Burhonuddin Rabg`uziy va uning “Qisasi Rabg`uziy” asari xususida. 
2. “Qisasi Rabg`uziy” asarining qo’lyozmalari, nashri va o’rganilishi. 
3. Asarning o’ziga xos morfologik va leksik-semantik xususiyatlari. 
4. Asar tilida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va diniy sohalarga oid 
so’zlar. 
5. Hozirgi o’zbek adabiy tilining asar tilidagi leksik birliklarga 
munosabati. 

---

 
Nosiruddin Burhonuddin o’g`li Xorazmning Raboto’g`uz degan joyidan 
bo’lib, XIII asr oxiri – XIV asr birinchi yarmida yashagan. Uning Rabg`uziy 
taxallusini olishi ham tug`ilib o’sgan joyi nomi bilan bog`liq. Allomaning 
hayoti hamda ijodiy faoliyati haqida juda kam ma’lumot saqlanib qolgan. Uning 
bizgacha “Qisasi Rabg`uziy” asarigina etib kelgan, xolos.
Asarning turli davrlarda ko’chirilgan bir necha qo’lyozma nusxalari 
mavjud bo’lib, ular dunyoning qator kutubxona va qo’lyozma fondlarida 
saqlanmoqda. Qo’lyozmalarning dastlabkisi XV asrda kitobat qilingan bo’lib, 
hozir Britaniya muzeyida saqlanadi. Jami 248 varaq, har bir betida 21 qator 
yozuvdan iborat bu nusxa adibning tirikligi chog`ida 

1340-(hijriy 740-) yilda 
ko’chirilgan degan fikr ham mavjud
1
. 
Eski qo’lyozmalardan yana biri Rossiya FA Sharqshunoslik institutining 
Sankt-Peterburg bo’limida saqlanayotgan nusxa bo’lib, u XV

XVI asrlarga 
mansub deya taxmin qilinadi. Asarning boshqa qo’lyozmalari keyingi 
yuzyilliklarga oid, turli saviyadagi kotiblar tomonidan ko’chirilgan, o’z davri 
adabiy tiliga muvofiqlashtirilgan. Ya’ni qo’lyozmalar kitobat qilingan paytdagi 
tilning ta’siri katta. Oxir-oqibatda matn tili va uslubi o’zgarishlarga uchragan. 
Shvetsiya, Parij, Boku, Toshkent nusxalari shular jumlasidandir
2
. 
Asar Raboti o’g`uzning begi, islom dinini qabul qilgan, mo’g`ul 
beklaridan bo’lgan Nosiruddin To’qbug`abekning iltimosiga binoan hijriy 709-
710-(milodiy 1309-1310-) yillarda bitilgan.
To’qbug`a beklik qilgan qal’a – Raboto’g`uz hozirgi davr yodgorliklari 
ro’yxatida To’qqal’a nomi bilan qayd etilgan. Bundan ko’rinadiki, Nosiruddin 
Burhonuddin o’g`li Xorazm (hozirgi Qoraqalpog`iston Respublikasi Nukus 
1
Останақулов И. Қисаси Рабғузий – адабий асар: Филол. фан. ном. ... дисс. автореф. –Т., 1993. –Б. 3. 
2
Абдушукуров А. «Қисаси Рабғузий» лексикаси. –Т.: Академия¸ 2008. –Б. 9. 

---

tumani)ning o’g`uzlar maskan tutgan Raboto’g`uz – To’qqal’a degan joyidan 
bo’lgan
1
. 
Nosiruddin Rabg`uziy o’z asarini yaratish jarayonida nihoyatda katta 
tayyorgarlik ishini olib borgan, ushbu mavzuga oid o’nlab arab, fors, turkiy 
tillardagi anbiyolar qissalarini chuqur o’rgangan. Qur’on, hadislarni mukammal 
bilgan, aruz she’riyati qonuniyatining bilimdoni bo’lgan. Dastavval asarning ilk 
variantini hozirlagan, uning ustida tinimsiz mehnat qilgan, har bir jumla, har bir 
kalimaning ma’nodagi nozik farqlarini chuqur his qilgan. Eng so’nggi 
variantini bir yilda nihoyasiga etkazib, ko’chirib chiqqan. 
Turkiy xalqlar o’rtasida «Qisasul-anbiyo» nomi bilan mashhur bo’lgan 
mazkur yodnomada qayd etilgan payg`ambarlar haqidagi qissalar, hikoyatlar va 
rivoyatlarning aksariyati Qur’oni karim, Hadisi sharif va boshqa diniy manbalar 
asosida yaratilgan. Bu asar chingiziylar hukmronligi davom etayotgan bir 
davoda Volga bo’ylaridan to Xitoy chegaralarigacha cho’zilgan ulkan hududda 
mo’g`ullar qanday turkiylashayotganini va islom ta’limotini turkiy tilda 
«o’qimoqqa keraklik, o’rganmakka yarog`liq» kitoblar orqali qabul qilib 
musulmon bo’layotganini ko’rsatadigan ajoyib tarixiy dalildir
2
. 
Bu yodgorlik insoniyat jamiyati taraqqiyoti tarixini ilk bora turkiy tilda 
bayon etib bergan, turkiy xalqlarni jahon diniy-ma’rifiy qadriyatlaridan 
bahramand etishga bundan etti asr avvalroq xizmat qila olgan ma’naviy 
boyliklardan biri sanaladi
3
. 
Abdurauf Fitrat asar tili xususida quyidagilarni yozadi: “Chig`atoy 
adabiyotining eng birinchi asari sanalg`an Rabg`uziy “Qisasul-anbiyo” sining 
shevasi “Qutadg`u bilig”, “Hibatul-haqoyiq” kabi xoqoniy turkchasida 
yozilg`on kitoblarning shevasini eslatadir. Zotan, chig`atoy turkchasi o’zidan 
1
O`sha asar, 21-bet. 
2
Қодиров П. Тил ва эл. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2005. –Б. 40-41.
3
Останақулов И. Қисаси-Рабғузий – адабий асар: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. –Т., 1993. –Б. 19. 

---

yuzlab yil burun hukum surgan bir adabiy shevani oz vaqtda yo’qotib, uning 
joyini o’zi ololmas edi”
1
.
Fitratning ushbu fikrlaridan anglashiladiki, “Qisasi Rabg`uziy” asarining 
tili eski turkiy adabiy tilining eng nodir namunalari hisoblangan Yusuf Xos 
Hojibning “Qutadg`u bilig” va Ahmad Yugnakiyning “Hibatul-haqoyiq” 
asarlari tiliga juda yaqin. Demak, XI asr boshlarida shakllangan eski turkiy 
adabiy til XIII asr oxiri – XIV asr birinchi yarmiga kelib ham katta o’zgarishga 
uchramagan.
Bir so’z bilan aytganda, d (dz) adabiy tilining so’nggi namunalaridan 
sanalgan qissa qadimgi turkiy til bilan eski o’zbek tili o’rtasidagi o’tish davrini 
aks ettirish barobarida, bir tomondan, Sharqiy Turkiston tili xarakterini 
ko’rsatib bersa, ikkinchidan, unda XIV asrdan so’ng yaratilgan asarlarning til 
xususiyatlari o’z ifodasini topgan. Obidaning o’zi esa qarluq tillari zaminida 
yuzaga kelgan bo’lib, unda o’g`uz tili unsurlari ham mavjud
2
. 
Asarning ayrim morfologik xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
Asar tilida jo’nalish kelishigi -g`aru//-gärü affiksi variantiga ega: tashqaru,